Dejazmach Bahta Hagos(Aba Timer)

Bahta Segeneti said " tsaeda temen entenekisu Ayrikebin fewsu" calling for Italians or white people " white snake.

compiled by Resoum Kidane

“Bahta, Bahta of Segeneiti, master of the Italians, master of Segeneiti. Could a lion be born to a woman?’’ This was part of a song which told the boldness of an Eritrean hero whose revolt in December 1894 brought on an independence struggle against early colonialism. emnetu.com

In Eritrean history, he is well known for his resistance against foreign invasion. Born in the mid-1800s in the town of Segeneiti, Debub region, Degiat Bahta Hagos – Aba T’mer – was killed while fighting against the Italian Colonial Army on December 19, 1894.

He was born to a wealthy family and spent his childhood herding some of the numerous cattle his father had acquired after settling in Segeneiti. Almost nothing is known about Bahta’s life during the time he spent farming his father’s land. In his early thirties, he got married to a woman from his village.

Bahta Hagos became an outlaw on the eve of the Ethio-Egyptian war of 1875-6 because of a blood feud with the family of Emperor Yohannes’s – Tigrean Emperor – specifically his uncle, Araya.

Emperor Yohannes had appointed Araya as overlord of the area. In the first week of October 1875, Araya’s 18-year-old son, Embaye, visited Segeneiti to demand money. Having milked the part of the province assigned to him, Embaye shoved aside the commander of the troops his father had appointed there, wounded a priest who tried to intervene, and killed a brother of Hagos Andu, Bahta Hagos’s father.

This provoked fury and the villagers rioted. Embaye’s men fired, but the enraged villagers allowed them no time to reload their single-shot muskets.  The villagers killed two-dozen of Embaye’s men. Half a dozen men of Segeneiti also died, including kinsmen of Bahta Hagos. Subsequently, Bahta avenged his relatives by killing the prince with a spear. He, together with two of his younger brothers – Kahsu and Sengal – and other young men, fled to another village below the escarpment.

ልጅ እምባየ ቅድሚ ሞቱ ዝፍጽሞ ዝነበረ ግፍዕታት

ልጅ እምባየ ቅድሚ ሞቱ ዝፍጽሞ ዝነበረ ግፍዕታት ወስ ከብል ፍቐደለይ።
ልጅ እምባየ ናብ ሓደ ዓዲ ክኣቱ ከሎ ንሰሙን ክልተ ሰሙን ይጸንሕ። ኣብ ርእስቲ ካልእ ዝእዝዞ ነገራት፡ ንነበርቲ ዝኣተዎ ዓዲ ኣብ ነፍስወከፍ ለይቲ ምስኡ እትሓድር ሰበይቲ ክቕርቡሉ ይእዝዞም ነይሩ። ደቂ ዓዲ ድማ ኣማራጺ ስለ ዘይነበሮም፡ (ሽዑ ተጋሩ ብረት ኣለዎም ደቂ ዓዲ ግን ጉራዴን ጭማራን ጥራይ’ዩ ነይሩዎም) ዕጫ ኣውዲቖም መዓልታዊ ሓንቲ ሰበይቲ ናብ መዓስከር ናይዚ ዝጥቀስ ዘሎ በዓለገ መንእሰይ ክሰዱ ይግደዱ ነይሮም። ልጅ እምባየ ካብ ዓዶም ክሳብ ዘልግስ ድማ እቲ መስርሕ ብተርታ ካብ ገዛ ናብ ገዛ ይሰጋገር ነይሩ። ብኸምዚ እታ ዕጫ ዝበጽሓ መስኪነይቲ ሰበይቲ ፈትያ ጸሊኣ ነቲ ኣነዋሪ ተግባር ክትፍጽም ነይሩዋ። በዓልቤት ናይታ ዘይተዓደለት ሰበይቲ ክገብሮ ዝኽእል ነገር ኣይነበረን። እምቢ ምስ ዝብል፡ ኣብ ልዕሊ ትእዛዝ ናይ ራእሲ እምባየ ንዕቀት ስለ ዘርኣየ ተቐፊዱ ኣብ ቅድሚ ራእሲ ይኸይድ’ሞ ራእሲ፡ “ናይ መን እኖኻ ንዕቀት’ዩ ኸምዚ ልበለ ተግባር?” ኢሉ ከም ሕሱም ይገርፎ፡ “ተጋግየ ጐይታይ! ምሓሩኒ ሰበይተይ’ውን ንሓላልኩም ውሰዱዋ” ብምባል ጥራይ ይተርፎ። ሰበይቱ ድማ ከምተን ካልኦት በቲ ጨካን መንእሰይ ትድፈር፡ ክትጠንስ’ውን ትኽእል። እቲ ኣብ ከባቢ ጽንዓደግለ ዝነበረ ህይወት ዓመት መጽአ ቀውዒ ቀውዒ ብኸምዚ ይቕጽል ከም ዝነበረ ብዙሓት ዘርከብናሎም ዓበይቲ ይዛረቡ።

ሓደ ቀውዒ እቲ ብጠባዩን ተግባራቱን እሩም ዘይነበረ ልጅ እምባየ ወዲ ራእሲ ኣርኣያ ከም ኣመሉ ኣብ ሓንቲ ዓዲ ይኣቱ’ሞ፡ እቲ ልሙድ ተግባሩ ይጅምር። ቅንይ ኢሉ እቲ ክፉእ ዕጫ ናብ ሓንቲ ኣዝየን መልክዐኛን ወረጃን ዝነበራ ስመን ዝረሳዕኩወን ሰበይቲ በጺሑ። “እሞ ሎሚ ከም ሰበይ ዕጫ በጺሑኒ ኣሎ፡” ክብላ ድማ ንበዓልቤተን ሓቢረንኦም። እቶም ሰብኣይ ብሓይሎምን ጕብዝናኦም ዝምክሑ ሰብኣይ ስለ ዝነበሩ፡ “ሬሳይ ረጊጹ ክወስደኪ እንተኾይኑ ክርእዮ እየ፡” ብምባል ክኸዳ ከም ዘይኮና ሓቢሮመን። ንሰን ግን ንሰብኣየን ኣብ ሓደጋ ከእትዋ ስለ ዘይደለያ ድሮ ሓደ ጥበብ ምሂዘን ነይረን። “ክኸይድ ኣለኒ፡” ኢለን ደረቓ። ምስጢር ናይቲ ክጥቀማሉ ዝሓሰባ ሜላ ንበዓል ቤተን ምስ ሓበርኦም ብጐቦ ልቦም ሕራይ በሉወን። ዓይኒ ከይሓዘ ከሎ ናብ እንዳ ራእሲ ኣምርሓ። ራእሲ ግን ኣብ ኣፍደገ ጸኒሑ ርእይ ምስ ኣበለን፡ “ናይ እንዳ መን ነቲሕ ነቲሕ ትጨኑ ሰብ ኣምጺእኩምለይ? ካብ ጥቓይ ኣርሕቑለይ!” ኢሉ ብምቝጣዕ ንዓሳክሩ ካብቲ ቦታ ከርሕቑወን ኣዘዞም። እተን ሕጻበን ዝሰተ ጐራሕ ሰበይቲ ናብ ራእሲ ቅድሚ ምብጋሰን ልኻይ ምስ ዕነን ካልእ ረሳሕ ነገራትን ክዳነን ኣብኡ ኣሊኸን ኣንቂጸንኦ። እቲ ፍርቁ ጥራይ ዝተሸብለለ ርእሰን ድማ በቲ ካብ ነዊሕ ግዜ ኣትሒዘን ዘዳለዎኦ ሕውስዋስ ዕነን ልኻይን ለኽየንኦ ነይረን። እቲ ብሩህ ዝነበረ ገጸን ድማ ጸሎሎ ተለኽዩ ስለ ዝነበረ ኣብ ቅድሚአን እንጌራ ክትበልዕ ዘይትኽእል ዝላላ ፍጥረት መሲለን’የን ናብ እንዳ ራእሲ ዝኣተዋ። በዝን ክንድዝን ድማ ክብረን ሓልየን ክምለሳ ክኢለን። [source facebook Stefanos Temelso]

In 1876, Alula, Yohannes’s trusted lieutenant, replaced Araya. Alula burned Bahta Hagos’s house and those of his relatives and confiscated their cattle and other property. Bahta and his brothers made a permanent camp at Agameda. There, the brothers added to their stock of firearms and ammunitions by waylaying the escorts of Araya and Alula who happened to pass by from time to time. Like the other Eritrean tribal leaders, Degiat Bahta Hagos was in constant conflict with the Ethiopian invading forces. He evaded the Tigrean Rases’ repeated attempts to capture him and allied himself with the Egyptian garrison in Keren.

In 1885, Italian colonial presence replaced the defeated Egyptians and they controlled Massawa. Degiat Bahta Hagos moved to ally himself with them and their General, Oreste Baratieri. In 1893, the Italians reserved some 19,000 hectares of land for European use. A year later, almost fifteen times that amount was set aside and the first half a dozen Italian families began arriving to settle in the Eritrean highlands.

Degiat Bahta became frustrated and could not accept the conduct of the Italian Colonial Government and their soldiers. In the evening of 14 December 1894, he began his revolt against the Italians. After gathering his people at the market, Degiat Bahta issued a call for resistance and said, “The Italians curse us, seize our land. I want to free you. Let us drive the Italians out and be our own masters.”

Following that, Degiat Bahta, with his brother Sengal and his son Ghebremedhin, cut telegraph wires north to Asmara and arrested Lieutenant Giovanni Sanguineti, a new Italian resident at Segeneiti. On hearing the news, Baratieri, who was in Keren supervising dealings with the Mahdists, telegraphed Asmara ordering major Petro Tosselli to march his battalion down to Segeneiti.

.Upon arrival, the Major entered negotiations with Hagos who stalled him with excuses and promises of loyalty. The Italian reinforcements started to arrive and by the evening of December 17th, Tosselli had 1,500 men and two artillery pieces. He went to move against Hagos on the morning of December 18th, but found him gone.

Hagos had secretly abandoned Segeneiti in the night and had moved his forces north against the Italian garrison of 220 men at the small fort of Halay, commandeered by Captain Castellazzi. Tosselli correctly guessed this was Hagos’ plan, and marched his men towards Halay

Bahta Hagos called for Castellazzi to surrender and abandon the fort. Negotiations continued until the afternoon, when Hagos’ patience came to an end and the attack was ordered. Though low on ammunition, the Italians held out until late afternoon. Toselli’s forces arrived at that moment and launched an attack on Hagos’s army rear. Degiat Bahta Hagos was shot during the battle and died at Ona-keran in Halay.

Because of his influence at the time, after his death, the Italian colonial government banned his burial fearing that his grave would become a source of further rebellions. However, his body was secretly interred in a grave by his loyal friend, Soquar Bahro Digsa, in Halay and later moved to Segeneiti in 1963. Following Eritrean independence in 1991, his remains were again interred in December 2007 with full honours in recognition of his struggles.

[Source text: :http://en.wikipedia.org/wiki/Bahta_Hagos]

Bahta Hagos (Ge'ez: ባህታ ሃጎስ) was Dejazmach of Akkele Guzay, and retrospectively considered an important leader of Eritrean resistance to foreign domination.[1] He was born in the mid-19th century in the town of Segeneiti and was killed in a battle against the Italian Colonial Army on December 19, 1894.

Bahta originally gained recognition in 1875 when he killed Embaye Araya son of Rasi Araya, an Ethiopian Governor, in a skirmish precipitated by raiding of the area.[1][2] Bahta and other Eritrian tribal leaders were in constant conflict with the Ethiopian forces under Ras Alula and Yohannes (himself a Tigrian); for example, despite the best efforts of Ras Alula's lieutenant Balatta Gabru in 1880, Bahta evaded capture and later that year allied himself with the Egyptian garrison at Sanhit (latter Keren).[3] In 1885, as an Italian colonial presence replaced the defeated Egyptians, and their control of Massawa, Bahta moved to ally himself with them and their General, later provincial governor Oreste Baratieri. This was done in the hope that Eritreans would be able to maintain a certain amount of independence, at least more so than under Ethiopian influence.[1] As a consequence, Bahta came to control Akkele Guzay, and by 1889 his own forces formed an important flank in the Italian moves to create the Colony of Eritrea.[4] He fought alongside the Italians against the Mahdists at the Battle of Agordat in December, 1893....

..............Hagos called for Castellazzi to surrender and abandon the fort. Negotiations continued until 13:30, when Hagos' patience came to an end and the attack was ordered. Low on ammunition, the Italians held out until 16:45, when the situation became critical. Toselli's forces arrived at that moment, and launched an attack on Hagos' rear. Hagos was killed in the attack, and his forces fled, many joining Mengesha. Mengesha's army would lose at the Battle of Coatit, but Menelik would soon commit his forces, and destroy the Italians at the Battle of Adwa, ending their colonial hopes for Ethiopia.

Because of his influence, after his death his burial was banned by the Italian Colonial government.[9] They feared that his memorial would be nexus for further rebellion. His body was secretly buried at Halay, and later moved to Segeneiti in 1953. In 2007 he was interred once more in a newly constructed memorial with an honor guard in memory of his struggle Read more [ [Source:http://en.wikipedia.org/wiki/Bahta_Hagos]


Neghuse Demtsu
ተቋውሞ ባህታ ሓጎስ ኣንጻር መሳፍንቲ ኢትዮጵያ
ደግያት ባህታ ሓጎስ፡ ማለት ኣባ ጥመር ንብዙሓት ከኣ " ባቡነ ባህታ ሰገነይቲ" ብዓል ዝና፡ ኣብ ክፍላ 19 ዘመን ካብ ሃብታማት ስድራቤት ኣብ ሰገነይቲ ተወልዱ። ሓለንጋይን ብርትዑን ባህታ ሓጎስ፡ ካብ ብንእስነቶም ዘጥረይዎ ሓይሊ "ኣባ ጥመር" ዝብል ቅጽል ስም ተዋህቦም። ኣብ መጀመርታ 70ታት ናይቲ ዘመን ኢቲ፡ ብፊተውራር እምባየ ኣርኣያ ዝምራሕ ሓደ ክፋል ሰራዊት ዶጓዑ ናይ ሃጸይ ዮውሃንስ፡ ናብ ኣከለ ጉዛይ ብምዝማት፡ ክቱር ግፍዕን ጨካን ተግባራቱን ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ካብ ምፍጻም ከይተኣገደ፡ ኣደዳ ኢሰብኣዊ ኣረሜናዊ ስርሒታትን ኣዕናዊ ቂማዊ ጽልኣዊ እኩይ ስጉምታት ወሰደ።
በዚ ተግባራት'ዚ ዝነደረ ህዝቢ ሰገነይቲ፡ "ብድሆ"..ኢሉ ብሓባር ብስምረትን ብጥርናፈን ተወሃሂዱ ኣንጻር ወረርቲ ሰራዊት ዶጓዑ ተንሰኣ እሞ፡ ሕሪሕራይ ገቢሩ ሒነኡ ፈደየ። ሰራዊት ደጓዑ እናተጨፍጨፈ ኣብ ዝሃድመሉ ዝነበረ ህሞት፡ ፊተውራር እምባየ ኣርኣያ፡ ብኣብ መንጎ ሰገነይትን ዓደንገፎምን ዝርከብ ሩባ፡ ፈረሱ ተወጢሑ ክሃድም ኢንከሎ ዝረኣዮ ኣባ ጥመር፡ ኲናት ወርዊሩ ተሳሃሎ፡ ኣውደቆ፡ ቀተሎ። እቲ ናይ ምህዳም ዕድል ዝረኸበ ሰራዊት ደጓዑ ስግር ሩባ መረብ ከይዱ ተበታተነ።
ሃጸይ ዮውሃንስ፡ በዚ ዝወረዶ ዓቢ ፍሽለት ሓኒኹ፡ ሕነ ንምፍዳይ፡ ሕጂ'ውን ንደጊያት ደቡብ (ማለት ሓዉ ንመዋቲ ፊተውራር እምባየ ኣርኣያ)፡ ብዙሓት ሰራዊት ደጓዑ ኣሰንዩ ለኣኾ። እዚ'ውን ከመዮ "ወዲ ድሙ ነይገድፍ ግብረ እሙ" ዝባሃል፡ ከምቲ ልሙድ ኣዕናዊ ተግባራት ዶጓዑ ቀጸለን ኣጋደደን።
ናይዚ ውጽኢት፡ኣባ ጥመር ስድራቤቶምን ሰራዊቶምን ሒዞም ብሰለድ ወሪዶም ኣብ ከባቢ ዓላን ...

https://www.facebook.com/photo.php?fbid=480026265411560&set=gm.565532713499347&type=1&theater

Excrept from Tarik Hzbi Eritrea. De gayt Bahta Hagos of Segeneyti. The opposition movement lead by Degayt Bahta was the largest and well-organized movement at the time in the Eritrean colony. He was born in 1839 and lived in Segeneyti until 1875, Fitewrari Embaye of Tigray began forcing the people of Segenayti to pay unfair amount of taxes. After a while the people of Segenayti were unable to accept or tolerate the amount of taxes imposed by the Tigrayan Fitewrari and began to demonstrate their unhappiness with the way things were going. During one such protest, Degyat Bahta killed the Fitewrari. After the death of Fitewrari Embaye, Degyat Bahta left his hometown to avoid retaliation from the rulers of Tigray and moved to Sahel. The governors ofSahel accepted him and gave him the title of “ Kentiba” where he assumed the command of troops and hefought many battles against Raas Alula. After the occupation of Massawa by the Italians, Degyat Bahta took nrefuge with the Italians and began receiving weapons from them. After the Italians took hold of the Akelguzay district, they made Bahta the administrator of  the region and gave him the title 'Degyat'.


source facebook Ghirmay Cazanchis

For five years Degyat Bahta served as administrator of the region and  won the trust of the Italians, but he was never happy with they were doing. In the year 1893 almost all the farming land in kebesa  was taken by the colonizers and was given to Italian
farmers brought to Eritrea as a solution for the shortage of  arable land in Italy. The Italians sought to take fertile  the majority of the arable land in the Kebese and give it  to Italian settlers. Natives who had migrated to other areas
as a result of drought returned home to find the land of their forefathers at the hand of foreign white men.
As a  result, in December 1894 Bahta Hagos officially declared opposition against the Italians, and imprisoned the
Italian commander Lt. Giovani Sangoneti with his brother and son by his side. Following  this, Bahta sought to unite  the entire Eritrean kebese against the Italians. After this, he confronted an Italian front at Halai on 18 December  1894 and was about to defeat them but the Italians were rescued by heavily armed  reinforcements of 3,000  troops. Soon the legendary Eritrean warrior Degyat Baht a Hagos was martyred and his troops were forced to  retreat. After Bahta’s death his brothe
r and followers moved to Tigray. However, Degyat Bahta's death was not in  vain; for the Italians realized that they
cannot easily take land from the natives.

ደግያት ባህታ ሓጐስ ኣባጥመር!

source -(Wedi Eri South) source https://www.facebook.com/

ደጊያት ባህታ ሓጐስ፡ ኣብ ክፍላ መበል 19 ዘመን ካብ ሃብታማት ስድራ ቤት፡ ኣብ ከተማ ሰገነይቲ ተወልዱ። ንሶም ኣብ ግዜ ንእስነቶም ሓያልን ሓለንጋይን ስለ ዝነበሩ ብብርተዐኦም "ኣባጥመር" ዚብል ቅጽል ስም ተዋህቦም። ሓርበኛ ደግያት ባህታ ሓጐስ፡ ብንእስነቶም ከለዉ ብጅግንነት ስለ ዝተፈልጡ፡ ኣብ መጀምርታ ሰብዓታት ብፊተውራሪ እምባየ ኣርኣያ ዝተባህለ መስፍን ዚምራሕ፡ ሓደ ክፋል ሰራዊት ሃጼ ዮውሃንስ ናብ ኣከለጒዛይ ዘመተ።

እቲ ወራሪ ሓይሊ ንብረትን ጥሪትን እናዘመት ህዝቢ ብዘይመጠን ኣከላበተ። በዚ ዝተቘጥዐ ህዝቢ ሰገነይቲ ድማ ብሓባር ብምትንሳእ፡ ኣንጻር'ቲ ወራሪ ሓይሊ ገጠመን ሰዓረን። ደጊያት ባሕታ ሓጐስውን ኣብቲ መኸተ፡ ንፊተውራሪ እምባየ ኣራኣያ ኲናት ወርዊሮም ቀተሉዎ።

ኣባጥመር ብድሕሪ'ዚ ምስ ስድራኦም ናብ ዓላን ዓጋምቡሳን ወጺኦም፡ ንኩሎም ብድሕሪ ፊተውራሪ እምባየ ኣርኣያ ዝመጹ መሳፍንቲ ትግራይ ኣብ ዝጥዕሞም ቦታ ኣድብዮም እናኣጥቅዑ ኣጸለሉዎም። ንብዙሓት እናቐተሉ ድማ ኣስታት 150 ዝኸውን ብረት ማረኹ። ከምዚ እናበሉ ድማ ክሳዕ ምምጻእ ጣልያን ናብ ኤርትራ፡ ንኣስታት 20 ዓመት ምስ መሳፍንቲ ትግራይ ተረባረቡ።

ጣልያን ምስ መጹውን ካብቲ ተዓቊቦሙሉ ዝነበሩ ቦታ ማለት፡ ሓባብ ወጺኦም ናብ ዓዶም ሰገነይቲ ተመለሱ'ሞ ጣልያን ንሰገነይትን ከባቢኣን ከማሓድሩ ሸሞም። ኣብዚ ግዜ ድማ'ዩ ጣልያንውን ነገር ዝደለዮም። 'ንወተሃደራተይ ዘገልግላ ኣዋልድ ለኣኸለይ?' ድማ በሎም። ንሶም ግን ብቐጥታ 'ኣዋልድ ዓደይ ንባዕዲ ኣይህብን' ኢሎም ለኣኩሉ። በዚ ድማ ምስ ጣልያን ኣብ ጎንጺ ኣተዉ።

ብዓልቲ ቤቶም ወ/ሮ ዓሻ ግን ጣልያን ዝበሎም ፈጺሞም ብሰላም ኣብ ስልጣኖም ኪነብሩ ከም ዘለዎም ኣማኸረኦም። ንሶምውን ከይተቖጥዑ ርድእ ኢሎም፡ 'ኣዋልድ ዓድና ንሃቦም ኢልኪ?' ኢሎም ንብዓልቲ ቤቶም ሓተቱወን። 'እወ ሃቦም' ምስ በላኦም ደጊመን ድማ፡ 'ግርም። በሊ በዛ ጓልና ኪጅምር ስለ ዘለና ያላ ተበገሲ በልያ?' በሉወን። ንሰን ግን ስንብድ ኢለን 'ጓለይሲ ኣይህብን!' በላኦም። 'እሞ እተን 'ሃበን' ትብልኒ ዘለኺ ኣዋልድ ዓድናውን 'ጓለይሲ ኣይህብን' ዝብላ ኣደታት ኣሎወአን' ብምባል ገሰጹወን። ብሰንኪ'ዚ ድማ ጅግና ናይ ጀጋኑ ደጊያት ባህታ ሓጐስ፡ ኣብቲ ምስ ጣልያን ዝተገብረ ኲናት፡ በጃ ክብሪ ኣዋልድ ዓዶም ብኽቡር መስዋእቲ ሓለፉ።

ንድሕሪት ምልስ ኢልና ታሪኽ እንተፈቲሽና፡ እታ ንጅግና ደገያት ባህታ ሓጐስ ዝፈረየት ማህጸን ኤርትራዊት፡ ክሳዕ ለይቲ ሎሚ፡ ብዓመጽቲ ዘይንብርከኽ፡ ወትሩ ኣይምለኽን በሃሊ ህዝቢ ዝፈረየት ምዃና ንግንዘብ። ነዚ ንምርግጋጽ ከኣ ንታሪኽ ገድሊ ኤርትራን ብድሕሪ ናጽነት ክሳዕ ሎሚ ኣብ ዘሎ እዋንውን እንተኾነ እቲ ብመላኺ ዘይተምበርከኸን ዘይተጻዕደን ንሓርነቱ ብብዝሒ ዝቃለስ ዘሎን ህዝቢ ምዃኑ ንግንዘብ። ወዲ ጅግና ጅግና ኪኸውን ባህርያዊ'ዩ።

ዘልኣለማዊ ዝኽሪ ነቲ ጅግናን ጀጋኑ ዝፈረየን ደግያት ባህታ ሓጐስ ኣባጥመር።[source facebook]

ኤርትራና ክሓልፈላ፡ ስርዓት ምልኪ ንእለየላ!

ካብ ሓውኹም መሲናስ 15/04/2016

ካልኣይ ቀብሪ ደጅዝማት ባህታ ኪፍጸም መጎበር ኣብ ሜዳ ምስ ተዘርግሔ ሓደ ኣይተ ገብረሚካኤል እተባህሉ መልቀሲ በዓል ሰገነይቲ

 

ወዲ ሓጎስ ወዲ ጻድዋ መኒዓ መኒዓ
ወዲ ዓንዱ መኒዓ መኒዓ
ኣንስቲ ኣከለጉዛይ እስኪ ንብዓ
ኣብ ዝባን ሓላይ ስሬኽን ጠፈኣ
ኣብ ዝባን ሓላይ ጉልባብክን ጠፈኣ
ኣብ ዝባን ሓላይ ክብረትክን ጠፈኣ
እሞ ድማ ኣይተዋዓዋዓ
ኣንስቲ ጸዓዱ ከይሰምዓ
ዝበልኩኽን መኒዓ መኒዓ
ኣየርን ባሩድን ምስ ተሰዃዅዓ
ግንባሩ ሂቡ ዘይህብ እንግድዓ
ሓወየ ሓወየ ሓወየ ሓወየ
ከም እትመውትሲ ፈሊጠ ሽዓ
ኢሎም ኣልቀሱ ብመምህር ፈደል መኮነን።

 

 

Source facrbook excerpts from :History of Eritrean People

What Ferdinado Martini wrote about Bahta Hagos (period 1891 -1895)


This was what he wrote when Bahta was an ally of Italy (1891):

Our destination was Segeneiti and Bahta Hagos met us half the way. Behind him was his brother and his son Geremedhin was also there. Bahta was in his mid forties. He was tall and thin. When you look at him you get the impression that he is cunning and crocked.  But his land that extends from here to Mereb, doesn't know any one who was more honest than him. He was a Muslim who converted to Catholicism with his wife. His new faith bestowed on him a greater degree of  integrity. There is no chief in his caliber in the area. One word from him would put an end to any conflict. Every body respects him and submits to his rule because he is humble, generous and committed to his friends and us, the Italians. He shows less pride than the other Eritrean chief's because he is more intelligent than them. Lastly, Bahta Hagos is not a saint because he killed his brother.
He belongs to one of the old families in Akle Guzai. Ras Alula harassed and followed him and Bahta Hagos took refuge together with his brothers with the Habab. Because the Habab were pastoralists, Bahta and his men protected the tribes from other invaders. After Bahta and his group were allowed to return to their homeland, one of his brothers wanted to be a robber to earn his living. Bahta tried to persuade his brother to stop robbery and help the family establish their rule in their land. He told his brother that by doing so they will be able to win more friends and to show in front of God that they will regain liberty for their people. His brother refused to listen.  Later  Bahta resorted to threats.  He told his brother that he will either kill him or will he will surrender to Alula to kill him. His brother told Bahta, 'Go and surrender to Alula'. Bahta Hagos spent that night praying to God and at dawn went and killed his brother. But now he repents that and at times he suffers of nervous episodes. Unlike all the leaders that we met who treat their subjects with brutality, he resorts to asking for apology after any harsh measure, and treats his subjects like a father. 

You cannot describe the Abyssinians through the character of Bahta Hagos. He was an exceptional character.
And this is what he wrote about him after he fought the Italians (March 1895):

What I wrote about him in 1891 was based on my own observations and based on the Italian officials who knew him closely. Ludwigi Marcatelli  from Asmara wrote in the Newspaper 'Tribuna' on 12 February 1895, "If there was any one who had doubts about Bahta Hagos, no person could have believed him. Yet, he rebelled against us. What he did was not a sudden thing or a revenge. He must have planned this over a long time to kill the whites who had stayed at Segeneiti and who respected him. We paid him a decent pension and we showered him with a lot of gifts, some of which were expensive. We bestowed on him the highest authority and  honours that was never given to any Abyssinian before him. Yet he died fighting us near Halai on the 18th of december.

It is said that the Frech Jesuits encouraged him to revolt against us. They were angered by our decision to drive them out of Eritrea. This may be possible , because Bahta loved them and converted to the Catholic faith on their hands. He had also contributed towards buliding a church in Akhrur. But I do not believe this was the only or the main important reason for his revolt. The day he decided to cut the negotiations with us and imprisoned Captain Sagouini and moved with his forces to Halai; He sent a message to the whole of Akleguzai. The messengers told the people, "We are going to liberate you from those who came from across the sea to take our land, and my move is coordinated with Ras Mengesha who is coming to support us with a force. I did not take a move until now because I was waiting for a response from a distant place.."

This is an important point, as I explained before,  the Italian families that came were given land in Seraye, near Akle Guzai in the area that was under Bahta Hagos and he did not like this. Other Italians were also given 25 hectares from Akle Guzai. He wrote three letters to Menelik, complaining about the confiscation of land and asking for his permission to attack the Italains. If Menelik did not agree, he asked him to raise the complaint to Italy. Menelik replied twice asking for patience and that he was waiting for a response from Italy. It is not known if Menelik gave the permission for the attack, but he sent 35 thousand rifles to Ras Mengesha.
------------
 From Ferdinando Martini’s memories and impressions in his book, ‘Nell’Affrica Italiane’ 1890.

He was a member of the Italian Parliament who was sent to evaluate the viability of Eritrea, as a colony. Pages 102 - 106 from the Arabic translated edition

Source: http://hedgait.blogspot.co.uk/2015/01/what-ferdinado-martini-wrote-about.html

sourcehttps://www.facebook.com/mkomer2/posts/1330684206982798?pnref=story

ፈርዲናንዶ ማርቲኒ ብዛዕባ ባህታ ሓጎስ ዝጸሓፎ 1891-1895
ነጋሽ አስፋሃ ሃይለ ካብ እንግሊዘኛ ናብ ትግርኛ ስለዝተርጎሞ አመስግኖ
ባህታ ሓጎስ ደጋፊ ኢጣልያ ኣብ ዝነበረሉ ብ1891 እተጻሕፈ
ናብ ሰገነይቲ ንምብጻሕ ዕላማና ነበረ። ባህታ ሓጎስ ድማ ኣብ ፍርቂ መንገዲ ተቀበለና። ብድሕሪኡ ሓዉ ምስኡ ወዱ ገረመድህን ነበሩ። ባህታ ኣብ ክፍላ ኣርባዓታት ዕድመ ነበረ። ነዊሕን ቀጢን ክትርእርዮ መታለልን ድኹምን ይመስለካ።እንተኾነ ካብ ከባቢኡ ክሳብ መረብ ዝዝርጋሕ መሬቱ ብዘይካኡ ቅኑዕ ከምዘሎ ኣይትፈልጥን ኢያ።ፈርዲናንዶ ማርቲኒ ብዛዕባ ባህታ ሓጎስ ዝጸሓፎ 1891-1891
ባህታ ሓጎስ ደጋፊ ኢጣልያ ኣብ ዝነበረሉ ብ1891 እተጻሕፈ
ናብ ሰገነይቲ ንምብጻሕ ዕላማና ነበረ። ባህታ ሓጎስ ድማ ኣብ ፍርቂ መንገዲ ተቀበለና። ብድሕሪኡ ሓዉ ምስኡ ወዱ ገረመድህን ነበሩ። ባህታ ኣብ ክፍላ ኣርባዓታት ዕድመ ነበረ። ነዊሕን ቀጢን ክትርእርዮ መታለልን ድኹምን ይመስለካ።እንተኾነ ካብ ከባቢኡ ክሳብ መረብ ዝዝርጋሕ መሬቱ ብዘይካኡ ቅኑዕ ከምዘሎ ኣይትፈልጥን ኢያ፡፡ ንሱን በዓልቲ ቤቱን ናብ ሃይማኖት ካቶሊክ ዝቐየሩ ኣመንቲ ምስልምና ነበሩ። ኣብ ከባቢኡ ዝዳረጎ ሓለቓ ኣይነበረን። ብሓንቲ ቃል ንዝኾነ ጎንጺ መዕለቢ ክህብ ብቑዕ ነበረ። ንመሓዙትን ንዓና ንኢጣልያውያንን ትሑት፣ለጋስን ውፉይን ብምንባሩ ኩሉ ሰብ የኽብሮን ንምምሕዳሩ ይቕበሎን ነበረ።ካብ መዛኑኡ ዝያዳ በሊሕ ብምንባሩ ከምኣቶም ትዕቢት ኣየርእን።ባህታ ግን ቅዱስ ኣይኮነን ንሓው ቀቲሉ።
ንሱ ካብ ቀዳሞት ስድራቤት ኣከለጉዛይ ኢዩ። ራእሲ ኣሉላ ምስ ኣጨነቐሉን ሃደኖን ምስ ኣሕዋቱ ምድሪ ሓባብ ተዓቑበ።ሓባብ ብመጓሰ ስለዝናበሩ ባህታን ብጾቱን ካብ ወረረቲ ተኸላኸልሎም።ባህታን ጉጅለኡን ዓዶም ክምለሱ ብዝተፈቕደሎም፣ሓደ ካብ ኣሕዋቱ ብዝምታ ክናበር ደልዩ ነበረ ሞ ባህታ ግን ኣብ ዓዲ ንዝተኽሎ ምምሕዳር ክሕግዞ መኸሮ። ምዕዶኡ ብዝሰምዕ ብዙሓት ፈተውቲ ከፍርዩ ከምዝኽእሉን ኣብ ቅድሚ ፈጣሪ ድማ ሓርነት ህዝቢ ክመልሱን ከምዝበቕዑን ኣረድኦ።ሓዉ ባህታ ኣይሰምዐን። ባህታ ንሓው ወይ ባዕሉ ወይ ኢዱ ንራእሲ ኣሉላ ብምሃብ ከምዝቐትሎ ኣጠንቀቖ። ሓው ኪድ ኢድካ ንኣሉላ ሃብ ብዝበሎ ድማ ባህታ ምሉእ ለይቲ ጸሎት ድሕሪ ምብጻሕ ወጋሕታ ንሓው ቀተለ።ሽዑ ተጣዕሰን ብሕማም መትኒ ተሳቐን።ብኣንጻር ኩሎም ንግዙኣቶም ብጭካነ ዝሕዙ፣ባህታ ይቕረ በሃልን ኣብ ትሕቲኡ ንዝነበሩ ከም ወላዲ ይርእይ። ንሓበሻ ብመንጽር ባህርያት ባህታ ሓጎስ ምግላጽ ኣይከኣልን።ንሱ ፍሉይ ባህርያት ነበሮ።
እዚ ንኢጣልያውያን ምስ ተዋግኦም መጋቢት 1895ተጻሕፈ።
ብዛዕባኡ ኣብ 1891 ዘስፈርክዎ ጽሑፍ ካብ ትዕዝብተይን ትዕዝብቲ ብቐረባ ዝፈልጥዎን መኮነናት ኢጣልያ ዝተሞርከሰ ነበረ። ሉድዊጅ ማርካታሊ፣ካብ ኣስመራ ኣብ ጋዜጣ ትሪቡና ብዓሰርተ ክልተ ለካቲት 1895ዝጸሓፎ ብዛዕባ ባህታ ሓጎስ ዝጠራጠር ሰብ እንተነበረ ዋላ ሓደ ኣይምኣመኖን።እንተኾነ ኣንጻርና ተላዕለ። እቲ ዝወዓሎ ሃንደበታዊ ወይ ሕነ ንምፍዳይ ኣይነበረን። ኣብ ሰገነይቲ ዝነበሩን ዘኽብርዎን ጸዓዱ ንምቕታል ነዊሕ መደብ ነይርዎ ክኸዉን ይኽእል ኢዩ። ዘዕግብ ደሞዝ ጡረታ ከፊልናዮን ብዙሕ ህያባት ገለ ካብኡ ክቡር ወፈናሉን። ቅድሚኡ ንዝነበሩ ኣቢሲንያ ዘይተዋህበ ዝለዓለ ስልጣንን ክብርን ሃብናዮ። እንተኾነ ኣንጻርና ተዋጊኡ ኣብ ሓላይ ታሕሳስ 18 ወደቐ።
ናይ ፈረንሳ ኢየሱሳውያን ኣንጻርና ክለዓል ኣተባቢዖሞ ይበሃል። ካብ ኤርትራ ስለዘባረርናዮም ተቖጢዑ ክኸውን ይኽእል። ምኽንያቱ ናብ ካቶሊክ ብኢዶም ስለ እተጠምቀ የፍቅሮም ኢዩ። ኣብ ኣኹሩር ቤተ ክርስትያን ንምህናጽ እውን ኣበርኪቱ ኢዩ። እንተኾነ፣እዚ ቀንዲን እንኮን ምልዕዓል ኢዩ ዝብል እምነት የብለይን።እታ ምሳና ዘተ በቲኹ፣ ንካፕተን ሳንጉኒ ዝኣሰረላን ሓይልታቱ ናብ ሓላይ ዘውፈረላን፣ ንሱ ናብ መላእ ኣከለጉዛይ መልእኽቲ ሰደደ።እቶም ልኡኻት ንህዝቢ፣ ካብ ቶም መሬትና ክግብቱ ካብ ስግር ባሕሪ ዝመጽኡ ሓራ ክንገብረኩም ኢና።እዚ ምንቅስቓስ ምስቲ ክረድኣና ዝመጽእ ሓይልታት ራእሲ መንገሻ እተወሃሃደ ኢዩ። ዛጊት ስጉምቲ ዘይወሰድኩ ካብ ስግር መረብ መልሲ ክጽበ ስለ ዝጸናሕኩ ኢየ በልዎም። ኣቐዲሙ ከም እተገልጸ እዚ ኣገዳሲ ነጥቢ ኢዩ። ኣብ ትሕቲ ባህታ ሓጎስ ዝነበረ መዳውብቲ ኣከለጉዛይ ዝርከብ መሬት ሰራየ፣ ኢጣልያውያን ስድራቤታት ወሲደናኦ ነበራ። ኣብ ኣከለጉዛይ ድማ 25ሀክታር መሬት ብካልኦት ኢጣልያውያን ተወሲዱ ነበረ። ንሱ ብዛዕባ ዚ ምምንዛዕ መሬት ብምቅዋም ንኢጣልያውያን ከጥቅዕ ፍቓድ ክወሃቦ ናብ ምኒልክ ሰለስተ ደብዳበ ሰደደ። ምኒልክ ካብ ኢጣልያ መልሲ ይጽበ ከምዘሎን ዓቕሊ ክገብርን ክልተ ጊዘ ሓተቶ። ምኒልክ ንባህታ ከጥቅዕ ፍቓድ ከምዝሃቦ ዝፍለጥ የልቦን። እንተኾነ 35 ሽሕ ብረት ናብ ራእሲ መንገሻ ሰደደ።
https://ia601407.us.archive.org/27/items/nellacoloniaeri01martgoog/nellacoloniaeri01martgoog.pdf

ታሪኽን ጅግንነትን ደጊያት ባህታ ሓጎስ( ኣባ ጥመር)!!!!!!

ሉዊጂ መርካተሊ ኣብ ናይ 12-02-1895 ጋዜጣ "ትሪቡና" (ኣብ ኢጣልያ ትሕተም) ኣብ ዘውጸኦ መልእኽቱ ካብ ዘስፈረን ቃል ደግያት ባህታ ሓጎስ (ኣባ ጥመር)
��ካብዞም ኪዘምቱን፣መሬትና ክግብቱን ካብ ስግር ባሕሪ ዝመጺኡ ሰባት ሓራ ከውጸኣካ ኢየ። !!

ደጊያት ባህታ ኪእሰሩ ተሓስበ።

መንግስቲ ጣልያን ንደጊያት ባህታ ሰለስተ ግዜ ዚኣክል ኪኣስርዎም ከምዚፈተኑ ።

ደጊያት ባህታ ንዘብልዖም ንዘስተዮም፡ንዝሸሞም፡ንዘሰልጠኖም መንግስቲ ጣልያን ከዲዖምዎ ተባሂሉ ብሓድሓደ ሰባት ይሕመዩ፡ጣልያን ከኣ የውርዩ ይጽሕፉ።እምበር ከም'ቲ ሓቅ መጀመርያስ ጣልያን ባዕላቶም፡ናይ ልቦም ምስ ፈጸሙ ጊዜ ደኣ ጠለምዎም።ከምቶም ካልኦት ዓበይቲ ሹማምንቲ ኤርትራ ልክዕ ኪኣስርዎም ከምዝሓሰቡ ዘረድእ እኒሆ ካብ ዋና ምስክር ማለት ሻቡ ጊዜ ብዓይኑ ዝረኣየን ትርጁማን ዝነበረን ዝነገረና፡ብእዝንና ዝሰማዕናዮ ዋና መረድኢ ምእንቲ ክኸውን ብማለት ንጽሕፎ ኣሎና።

1ይ ጊዜ፡ ንኸተማ ምጽዋዕ ውረድ ምጻእ እሞ ክንማኸር ክንላዘብ ኢሎም መንግስቲ ጣልያን ንደጊያት ባህታ ጸዊዖም ኣውረድዎም።ብገሊኡ ዘጸግም ምኽንያት ከኣ ንምሓዞም ንምእሳሮም ምጥዓም ኣብይዎም።ጣልያን ልቦም እናቐሓረ ብሰላም ሰደድዎ።

2ይ ጊዜ፡ ኣብ ጎልጎል ሓመስ(ጉራዕ) ትርኢት ሰልፊ ሰራዊት ክንገብር ኢና'ሞ ምስ ምሉእ ሰራዊትካ ምጻእ ኢሎም ዓደምዎም።ጀነራል ናይ ኤርትራ ጠቕላሊ ገዛኢ ዝነበረ ከኣ፡ምስ መኮንናቱን መዃንንቱን ሰራዊቱን ኣብ ጽቡቕ በሪኽ ቦታ ድንኳኑ ተኺሉ፡ምንቅስቓስ ሰራዊት ብመነጽር እናተመልከተ ጸኒሑ፡ደገዝማቲ ኪመጽኡ ከለዉ ተቐበሎም።ቋሕታ ዓይኖም ሰልፊ ሰራዊቶምን ርእዩ ተገንዚቡ ተዓዚቡ፡ከብቅዕ ከኣ ኢድ ብኢፍ ሰራዊትና ነንሕድሕዱ ከይጣፋእ ኢሉ፡ኲሉ ተመልኪቱ ኪሕዞም ከምዘይክእል ተረዲእዎ፡ገጹ ብሓዘን ዝኣክል ደም መሲሉ እቱይ ግብረ እከይ ዝኾነ ሓሳባቱ ሻቡ እውን ከይተፈጸመሉ ተረፈ።

3ይ ጊዜ፡ ጎቢጥና ሓደጋ ወዲቕና ኣዳህሊልና ክንሕዞ ኢና እንኽእል ኢላቶም መኺሮም ከብቅዑ፡ናብ ኣስመራ ብቕልጡፍ ኪመጽኡ ንደጊያት ባህታ ጸዊዐሞም።ምኽንያት መጸዉዒኦም ከኣ መንግስቲ ጣልያን ኪገልጹ እንከለዉ፡ብህጹጽ ናይ ሹማምንቲ ኣኼባን ምኽርን ዘተን ኣሎና ድሕሪ ብዙሕ ምኽርን ምህዞን ኣብ ውሽጢ መስሪያ ቤትና ኣእቲና ኢና በሉ።ደገዝማቲ(ደጊያት ባህታ) ከኣ ከም ቀደሞም ከም ዝሓለፈ ጊዜ ጥርጠራኦም ስለዘየቋረጹ፡ንደጊያት ሰንጋል ሓዎምን ብዂሉ ዘሎ ሰራዊቶምን ኣኪቦም ኣኽቲቶም ኣኸቲሎም ናብ ኣስመራ መጺኡ።ቅድሚ ናብቱይ ናይ ኤርትራ ጠቕላሊ ገዛኢ ቤት ጽሕፈት ምእታዎም ግና ነቶም ኣሕሉቕ ሰራዊቶም ሹማምንቶም ኣኪቦም "<< ኣነ መንግስቲ ጣልያን ጸዊዑኒ ኣብ ውሽጢ ገዛ ከኣቱ ኢየ፡ከምቱይ ዝጥርጥሮ እንተ ተጓኒፉኒ ከኣ መቸም ኣነ እንተወሓደ ንሓደ ቀንዲ ብሽጉጥ ከይቀተልኩ ኣይተሓዝን ኢየ'ሞ፡ንስኻ እጌለ በዙይ ወገን ተሰለፍ፡ንስኻ እጌለ በዙይ ወገን ተሰለፍ፡ ኲልኻትኩም ሰሰልፍኹም ሓዙ፡ድሓር ተዂሲ ጥይት ምስ ሰማዕኩም ብድፍረት ብሓይሊ ደፊርኩም እተዉ እሞ ንዂሎም ልሓስዎም ወድእዎም>> ኢሎምዎም ብፍላይ ንደጊያት ሰንጋል ሓዎም ከኣ "<< ኣነን ንስኻን ሸሽጉጥና ብየማናይ ጎድንና ነሕልፎ፡ኣብ ሰሰለፍና ነንጽፎ፡ጀነራል ኮሎኔል ኪጸንሑና እያቶም እሞ፡ኣነ ንጀነራል ክጥምት ክሕልው ኢየ፡ንስኻ ድማ ንኮሎኔል ኣጽኒዕካ ሓልው እሞ ብድሕሬና ድምጺ እግሪ ድምጺ ሓጻውን ሰንሰለት መእሰሪና ዝሓዙ ካራቢኔሪ(ወተሃደራት) እንተሰሚዕካ ወይ እግሪ ሰብ ተወዝ ዝብል እንተ ኣድመጽካ ከይትድህለል ተጠንቀቕ እሞ ከይቅድሙና ብምቕዳም ኣነ ንጀነራል ንስኻ ንኮሎኔል ብጥይት ንፈግማቶም(ንፈግሞም)ኢሎም መጠንቀቒ ኹሉ ትእዛዝ ሂቦም ኣመሓላሊፎም ምስ ኣብቅዑ ናብ ቤት ጽሕፈት ከምዱር ኣንበሳ ጠኒኖም ኣተዉ።

ከምቱይ ዝበልዎ ልክዕ ከኣ ጀነራል ኮነ ኮሎኔል ምስ ካልኦት ብዙሓት ላዕለዎት መኮንናትን ሰስፍርኦም ሒዞም ተቐሚጦም ጸንሕዎም።ደገዝማቲ (ደጊያት ባህታ ሓጎስ) ጥርጣሬኦም ስለዘይዝሓለሎም ከኣ ተጠንቂቖምን ተቐሪቦምን ኣትዮም ማዕዶ ንማዕዶ ተቐመጡ፡ተጠማመቱ። ጣልያን ዕጥቆምን ኣጠማምታኦምን ምስ ረኣዩ ጊዜ ተደኒቖም ዕጹብ ኮይንዎም ጽብብ ጭንቕ በላቶም።ዝሓሰብዎ ከም ትኪ በነነ።ሎሚ እውን ዝገደደ ክልክመና ኢዩ ደኣ እምበር ብቐሊሉ ንምሓዙ ኣይከኣለናን ኢዩ ኢሎም፡ዝወጠንዎ ሓሳባቶም ፋሕ ብትን ስለ ዝበላቶም፡ንነፍሶም ከውጽኡ ከይልከሙ ኪብሉ ቁም ነገር ዘይብሉ ነገራት ተዘራሪቦም ብሰላም ንዓዶም ሰደድዎም።
ይቕጽል……………

ምልክታ ወይ መዘኻኸሪ፥ ሻቡ ግዜ እዙይ ኲሉ ኪኸውን እንከሎ ናይ መንግስቲ ጣልያን ኣስተርጓሚ (ተርጓማይ) ዝነበሩ ብላታ ገብረእግዚኣብሔር ወዲ ጊላይ በዓል ጻዕዳ ክርስትያን ኢዮም።ነዙይ ታሪኽ እዙይ ከኣ ንኣዝማች ገብረሚካኤል ግርሙ ዘዘንተዉን ዘጽሓፉን ድማ ብላታ ዘጎ ወሪ ብርሃነ ዝተባህሉ እሙን ዓርኪ ብላታ ገብረእግዚኣብሔር ወዲ ጊላይ ኢዮም።

ምንጪ -መጽሓፍ ደግያት ባህታ ሓጎስ ሰገነይቲ
ጸሓፊ ናይዚ ዛንታ ኣዝማች ገብረሚካኤል ግርሙ ፡ካብ ኣብኦም ኣይተ ግርሙ ወዲ ሹሞ መርሑን ኣድኦም ወ/ሮ ሰንበቱ ጓል ኣይተ ክፍላይን ኣብ በራቒት ዓባይ ተወሊዶም።ብ ዕለት 01 ጥቅምቲ 1893 ዓ.ም ከም ኣቆጻጽራ ግእዝ ኢዩ።ብ 17 መጋቢት 1961 ዓ.ም ብግእዝ ድማ ካብዛ እንነብራ ዓለም ተፈለዩ።

ታሪኽ ናይ ኣባጥመር ባህታ ሓጎስ ድማ ካብ 17 መጋቢት 2017 ዓ.ም ብፈረንጂ በብግዚኡን በብኽፋሉን ናብ ዳሕረዎት ወለዶ ንኽበጽሕ ታሪኽ ክዝርግሓ ኢየ።
�� መተሓሳሰቢ��
ክዝርግሓ ከለኹ ታሪኽ ኣንቢቡ ሰብ በብዝመሰሎ ረፋዕ ኢሉ ክዛረበሉ ዘይኮንኩስ፡ታሪኽ ቀዳሞትን ዳሕረዎትን ወለዶ ዘራኽብ እንኮ መሶብ ሓቂ ኢዩ ኢለ ስለዝኣመንኩ ኢየ።
ኣምበሳ ዶ ትወልድ ሰበይቲ
ተወሊዱ ግን ኣብ ሰገነይቲ።
ገሬ( Wedi Eri South)

Raesi Woldemichael Solomon

ሒደት ብዛዕባ
ደግያት ባህታ ሓጎስ(ኣባጥመር)

ኣባጥመር፡ ፍጥር ክብል ተባዕ፡ ቆራጽን ጽቡቕ ይኹን ሕማቕ ስጉምቲ ንምውሳድ ድሕር ዘይብል ዜጋ'ዩ ዝነበረ። ከምኡ ክንዲ ዝኾነ፡ ገና ብዕድመ ንኡሽቶ እንከሎ፡ ባህታ ማርያም ነግዲ መዓልቲ ናብ ሃዘጋ እበጽሕ እሞ፡ ብኣቃውማ ሰራዊት ራእሲ ወልደሚካኤል ካኣ እምብዛ ተመሰጠ። ብረት ክዋሃቦን ኣብ ጎድኒ ሰራዊት ራእሲ ብምዃን እውን ኣንጻር ባዕዲ ክዋጋእ ድሉው ምንባሩን ንራእሲ ገለጸሎም። ራእሲ'ውን ብተበጉስኡ እምብዛ ተመሰጡ እሞ፡ ንኣባጥመርን ንንጉሰ ወዲ እልፉን ደግያት ብምስያም ዓደቡኦም ከማሓድሩ ንኣባጥመር ናብ ሰገነይቲ፡ ንወዲ እልፉ ካኣ ናብ ኮዓቲት ላኣኹዎም።

ደግያት ባህታ ሓጎስ እምባኣር፡ ብኸምዚ መልክዕ ብራእሲ ንዝተዋህቦኦ ሒደት ሰናድር ሒዙ ናብ ሰገነይቲ ተመልሰ። ብምምሕዳሩ'ውን ኣብ ህዝቢ ተፈታውነት የሕደረ። እንተኾነ ተጋሩ በቲ ፍጻሜ ኣይተሓጎሱን እሞ ባህታ ንምህዳን ተዋፈሩ። በዚ ምኽንያት እምባኣር'ዩ ኣባጥመር፡ ምስ ተጋሩ ኣብ ቅርሕንቲ ካኣቱ ዝጀመረ።

ምስ ከምዚ ኩነታት ኣባጥመር ብ1875 ንልጅ እምባየ ቀተሎ እሞ፡ ተጋሩ ካኣ ተላዒሎም መጹዎ። ምስ ተጋሩ ዝነበሮ ምትህልላኽ ካኣ ጥርዚ በጽሐ።

ምትህልላኽ ኣሉላን ኣባጥመርን

ኣሉላ ንራእሲ ወልደሚካኤል ብክሕደት ጠሊሙ ኣብ ኣምባላጀ ምስ ኣእሰሮ፡ ምድሪ ኤርትራ ከም ድሌቱ ክዕንድረሉ ካኣለ። ኣሉላ "...እቲ ንኡሽቶ ሓማሼናይ'ዶ ርኢኹም!" ብምባል እናጣየቐ ድማ ባህታ ኣብ ዝነጠባ ክነጥብ ኣሸገሮ። መወዳእታኡ ካኣ ኣባጥመር ህዝቢ ሓባብ ከዕቁበኒ ይኽእል ኢዩ ብምባል ናብ ሓባብ ተማዕቆበ።

ቅድሚ ናብ ሓባብ ምኻዶም ግን

ኣሉላ ናብ ሰገነይቲ ብዝኣተወ፡ ሰብ ሰገነይቲ ባሕሪ ሓግዩም ግንቦተ ሰነ ከበሳ ማይ ሃሪሞዎም ዓላ ከኣ ሳዕርን ለምለምን ኮይናትሎም ጠለ በጊዖም ከብልዑ ሰፊሮም እንከለዉ፡፡ ራስ ኣሉላ ብሰብ ኣኹሩር ተመሪሑ ሰራዊቱ ሒዙ ከይተወርየ ከይተሰምዐ ብለይቲ ብገስጋስ ብእገላ ሓሙስ ጌሩ ጎልጎል ዓላ ወጋሕታ ሓደጋ ወደቖ፡ ላማ ጤላ ብዘላ ካኣ ዝጸንሓቶም ኩላ ዘመቶ።

ዝበዝሓ ከብቲ ጽንዓደግለ ብሕልፊ ድማ ናይ ሰገነይቲ ነበራ'ሞ፥ እኒ ደገያት ባህታ ዘለውዎም ሓያሎ ሰባት፡ በትርን ስሕለትን ኩናትን ሒዞም ካብ ሰገነይቲ ተላዕሉ፡ ኣብ መንገዲ ግን ባሕሪ ነጋሲ ጎሎም ወዲ ተወልደመድህን ዝተባህሉ በዓል ኣውሊዕጸሩ ተጓነፍዎም። "...,ሕደጉ ንደሓር ተመለሱ፡ ብከንቱ ከይትጠፍኡ፡ ኣሽምባይ´ዶ ምስ ምሉእ ሰራዊት ራእሲ ክትገጥሙስ ይትረፍ ክንዲ ሓደ ሻለቅኦም እኳ ኣይትኽእሉን፡ ሽሕ እኳ ንስካትኩም ጸላእተይን ሰብ ደመይን እንተኮንኩም ብመዓልተይ ድኣ እጽበየኩም እምበር ጥፍኣትኩም ኣየሕጉሰንን´´ ኢሉም ንድሕሪት መለስዎም"!።

ምክንያቱ በቲ ግዜ እቲ ደገያት ባህታ ተራ ኣመሓዳሪ ኢዩ ዝነበረ። ባሕሪ ነጋሲ ጉሉም ሰብ ደመይ መበሊኦም ምክንያት ገለ ካብ ሰብ ሰገነይቲ ካብ ወገን ገዛ እገልቶ ንሓደ ንኡስ ሓዎም ቀቲሉሎም ስለዝነበረ እዩ፡ እንበር ብካልእ ኣይኮነን።


ደገያት ባህታ ንከብቶም ዘልቀስዎ መልቀስ

ኣንቲ ኣሻሕ ላመይ ዳዕቦ ላመይ
ድሓን ውዓል ዘይትብልኒ ከመይ
ተሳጊርኪ ክትሓልፍዮ ደመይ
ግብሪ ከይከፍል ከም ቀደመይ
ግብሪ ከይከፍል ከም ዓለመይ
ኣለወኛ እምበር ወጺኡኒ ስመይ
ኣንትን መዓል ኣሻሕ መዓል ዳዕቦ
ሓደ'ዶ ሰኣንክን ደርባይ ሓዊ ኩቦ
ኣሕለፍናክን ኣሓና ተጸጊዕና ጎቦ
ትግራይ ወሰዱክን ክንዲ ካዕቦ
ራስ ኣሉላ ብደጉዓን ብቆላን ባዕሉ ብርእሱን ብሓበርትን ሰለይትን ሰራዊትን እናለኣኹ ንህዝቢ ምስ ኣጨነቁሉ ግዚ፡ ከም ኣራዊት ኣብ መጻወድያ ፡ ከም ኣብዑር ኣብ ኣርዑት ራስ ኣሉላ እንካብ ዝኣቱስ፡ ካብ በረካ ዓደይ ኣርሒቀ ናብ ምድሪ ሓባብ ምዕራባዊ ቆላ ምኻድ ይሕሸኒ ብምባል'ዩ ክግዕዝ ዝመረጸ። ብቑጽሪ ብርክት ዝበሉ ስድራቤቱን ከብቱን እናኮብኮበ ከኣ ሓባብ ኣተወ።

ካብ መጽሓፍ
ደግያት ባህታ ሓጉስ ሰገነይቲ
ብ ኣዝማች ገብረሚካኤል ገብሩ
Eluna 06/08/19

ካብ ቃለ መሕትት ምስ ኣቶ ድራጎን ሃይለመለኮትን
መምህር ይስሓቕ ዮሴፍን

ካልኣይ ክፋል....
ደጊያት ባህታ ሓጎስ (ኣባጥመር) መን ኢዮም?
# ናይ ሰገነይቲ እምባጋሮ፡ሞት ፌታውራሪ እምባየ ኣርኣያ ከመይ ነበረ?.

(ዘንብብ ይዕምምዩ እሞ ሸውሃት ናይ ምንባብና ከፊትና ሓቢርና ነንብብ ንቐደም))

souce https://www.facebook.com/www.Lilmashikor?pnref=story

ደጊያት ባህታ ብወገን ኣቦኦም፡ወዲ ሓጎስ ሹም ዓንዱ እንካብ ገዛ እገልቶ (ሰገነይቲ)ኢዮም። ብወገን እንኦም ድማ ወዲ ወይዘሮ ውናኡ ጓል ሹም ሞሳዝጊ እንካብ ገዛ ጸሊም (ደግራ-ልብኤ)ኢዮም። ኣብ ማእከል ወለዶም ብጽቡቕ መዕበያ ተቐጺዖምን ተኾስኲሶምን ዓበዩ።
ብባህሪኦም ሓቂ ተዓሚጻ ከይትሓድር ከይደቀሱ ዝሓድሩ፡ ፈሪሃ እግዚኣብሔር ዝሓደሮም፡ብደቂ ሄዋን ዘይታለሉ፡ በዓል ሃይማኖትን ጸሎትን ነበሩ።ብሓጺር ቃል መንፈሳውነትን ጅግንነትን ኣጣሚሮም ዝሓዙ ምሉእ ዘይጒዱል ሰብኣይ ኢዮም፡እናበሉ ዝፈልጥዎምን ዘርከብሎምን የዘንትዉ።ጅግንነት ኣብ ሃገሮም፡መንፈሳዊ ብርትዐ ድማ ኣብ እምነቶም ኣጣሚሮ ስለዝኸዱ "ኣባጥመር"ተባሂሎም ይጽውዑ ኔሮም።ደጊያት ባህታ ድማ ነቲ ዝፈትውዎ ፈረሶም
"ኣባ ጥመር"ኢሎም ይጽውዕዎ ነበሩ።
ወይዘሮ ግምጃ ዓብይ ሓውቶም ጥራይ ዘይኮና ብዙሕ የፍቅርወን ስለ ዝነበሩ "ኣነ ሓው ግምጁ"ኢዮም ዝብሉ ዝነበሩ።ወይዘሮ ግምጃ ማለት ሰበይቲ ኣይተ ክፍሎም ወዲ ገረድ እንካብ ገዛ ማይ ዔላ (ሰገነይቲ) እኖ ብላታ ተድላ ኢየን።

# ናይ ሰገነይቲ እምባጋሮ፡ሞት ፌታውራሪ እምባየ ኣርኣያ።

ሓጸይ ቴወድሮስ ኣብ እምባ መቕደላ ብገዛእ ሽጉጦም ሰትዮም ብሰኑይ ማዕዶት 6 ሚያዝያ 1868 ዓ.ም ብዘበነ ዮሃንስ ወንጌላዊ ዓረፉ።ሓጸይ ዮሃንስ እንካብኦም ሸፊቶም ኣባ በዝብዝ ካሳ እናተባህሉ ን ኣውራጃ ትግራይ ይህውጹ፡የናውጹ ነበሩ።ብጉባዔ ሓዋርያ 5 ሓምለ 1863 ዓ.ም ንሓጸይ ተኽለ ጊዮርጊስ (ቅድም ዋግሹም ራሲ ጎበዜ ዝበሃሉ ዝነበሩ)ዘማኦም ኣብ ኲናት ስዒሮም ብሰንሰለት ብሩር ኣሲሮም፡ኣብ እምባ ሰላማ ኣስፊሮምዎም ከብቅዑ 6 ወርሒ ድሕሪ ምስንዳዉ ብዕለት 13 ወርሒ ጥሪ 1864 ዓ.ም (1872 ብፈረንጂ) ብስም ዮሃንስ 4ይ ንጉስ ጽዮን ንጉስ ነገስት ዘኢትዮጵያ ተባሂሎም ብኢድ ኣቡንር ኣትናቴዎስ ቅብኣ መንግስት ተቐቢሎም ዘውዲ ጸዓኑ።ካብ ዕለት 10 ክሳብ ዕለት 13 ሕዳር 1868 ዓ.ም (15-18 ታሕሳስ 1875 ብፈረንጂ) ምስ ሰራዊት ቱርኪ (ግብጺ)ምስ ኣራኪል በይ ኣብ ጉዳጉዲ (መረብ)ተዋጊኦም ስዒሮም።ብ 28 የካቲት 1868 ዓ.ም ብግእዝ ( 7/3/1874 ብፈረንጂ) ሰራዊት ናይ ቱርኪ እንደገና መጽኤ እሞ፡ብ17 መጋቢት 1868 ዓ.ም ምስ ወዲ ናይብ ምስ ኢስማዒል ሑሰን ፓሻ ኣብ ጉራዕ (መጻሉ) ተዋጊኦም ሰዓሩ።(ታሪኽ ጉዳጉዲ-ጉራዕ ንመልከት) እዚ ናይ መጀመርያ ዘመነ መንግስቶም መሰረት ጌርና ናብ ናይ ደግያት ባህታ ሓጎስ ታሪኽ ክንምለስ።

ሓጸይ የሃንስ ኣብ መጀመርያ ዘመነ መንግስቶም፡ግዝኣት ኣውራጃ ኣከለጉዛይ ንኣኮኦም ራስ ኣርኣያ ሂቦምዎም ነበሩ።ራስ ኣሉላ ድማ ብዙሓት ውላድ ደቂ ነበርዎ እሞ፡እቶም ደቆም ከምቲ ናይ ሽዑ ልምዲ፡ኣብ ትሕቲ ኣቦኦም ብተወራጅነት ብተመሪሕነት ንወረዳን ኣውራጃን ከፋፊሎም የመሓድሩ ነበሩ።
ልጅ እምባየ ወዲ ራእሲ ኣርኣያ ወዲ ሓዎም ንሃጸይ ዮሃንስ ዝኾኑ ካብ ኣውራጃ ተምቤን ዚውለድ ወዲ ትግራይ ኢዩ። ኣቦኡ ራእሲ ኣረኣያ ከኣ ኪደ ንምድረ መረብ ሚላሽ ብሽመይ ነታ ብሃጸይ ዮሃንስ እተፈቅደትለይ ግዝኣተይ ኣውራጃ ኣከለጉዛይ ግብሪ ኣኽፍላ ተባሂሉ ብኣቦኡ ተወኪሉ መጺኡ።

እንተኾነ ግን ልጅ እምባየ ሽሕ እኳ ፈተውራሪ ዚብል ሹመት እተዋህቦ ወዲ መሳፍንቲ እንተ ነበረ ብጠባዩ ግን ዘይእሩም ስለ ዝነበረ፤ ዘየምጽኦ ካብ ሕጊ ዝወጽኤ ዘይእሩም ተግባራትን ብዕልግናን ብብድዐ ኪፍጽም ተራእየ እሞ ደጃዝማች ባህታ (ኣባጥመር) ጌና ኣይተ ባህታ እናተባህሉ ከልዉ፤ ስማዕ ፈተውራሪ እምባየ፡ ኣብ`ዚ ዓደይ፡ እተወለድኩሉ ሃገረይ፡ ብድዐ ኣይትፈጽም`` ብማለት ኪመክርዎ ፈተኑ። ንሱ ግን ኣይሰምዐን። በዚ ነገር`ዚ ዝተላዕለ ድማ ኣብ መንጎ ክልቲኦም ምትፍናንን ምጽሕታር ምድርን ተጀመረ እቲ ጽላኢ ከኣ እናተረረ ከደ።

በቲ ግዜ እቲ እንኳን ወዲ ራስ ኣርኣያ ዚኣክል፡ ሓደ መስፍን ይትረፍ በቱይ ግዜ እቱይ ሓደ ማንም ወዲ ጎይታ ወዲ ዓበይቲ ኢየ ዝብል እኳ ኣብ ልዕሊ ገባር ምስ ሓሻኽሩ ኮይኑ እንካብ ሓደ ዓዲ ናብ ሓደ ዓዲ እናተዘዋወረ፡ ስብሕቲ፡ቅርሺ፡ድርጎ ብልዒ መስተ መዓር ቀርብ ይብል ይእዝዝ ነበረ። ከምዚ ኢሎም እናሃለዉ ገሊኣቶምስ እኳ ሕሉፍ ሓሊፍዎም ርስሓቶም ከራግፉ (ጾታዊ ርክብ) ንኽገብሩ ጓል ሄዋን ኣቕርቡልና ዚብሉ ኣይሰኣኑን ዝነበሩ።
ፊታውራሪ እምባይር ከኣ ንኡስ ካብ ወዲ 20 ክሳብ 26 ዝዕድሚኡ መንእሰይ ጋመ ነበረ'ሞ፡እንካብ ወረዳ ጉራዕ (እገላ ሓመስ) ናብ ወረዳ ደቂ ድግና ክሓልፍ እንከሎ፡ንደቂ ሰገነይቲ ገንዘብ ሃቡ ኢልዎም።ደቂ ዓዲ ከም ዓቕሞም ዝሃብዎ ገንዘብ ውሒድዎ ተሰሪ ሓደሮ። ህዝቢ ሰገነይቲ ከኣ << ተሰሪ መጺኦምና፡እንጌራ ኣለቅሓና>> ዝተባህለ ምስላ ረኸቦ።ዓቀይቶት ብወገኖም ከኣ ነቱይ ዝቐረበሎም ብምንዓቕ፡እንጌራ ረቐቐ፡ጸብሒ ሓመቐ፡ጸባ ቐጠነ፡ዱቃ ኣሰር ውሃ ኮነ፡እናበሉ ኣብ ዝተምርሕዎ ገዛ ንቆልዓ ሰበይቲ ኬሸግሩ ሓደሩ።በቲ ጊዜ ደጊያት ባህታ <<ኣያ ባህታ፡ኣቦይ ባህታ>> እናተባህሉ ከም ማንም ተራ ሰብ ይነብሩ ነበሩ።ካብዚ ንደሓር ኢዩ ስሞም ኪለዓልን ኪገንን ዝጀመረ።
# "ኣባቴ ገብረማርያም ወዲ ዘወልድን፡ኣይተ ህብትዝጊ ወዲ ተስፋማርያምን ሽዑ ቆሰሉ።
ዓርቢ መዓልቲ ብወርሒ ጥቅምቲ 1876 ዓ.ም ኣሓ(ከብቲ) ሰገነይቲ ኣለዳ ጸባ ኪሕለባ እንከለዋ ጊዜ ኣብ ቅርዓት ጓሶትን ዓቀይቶትን (ናይ ፊታውራሪ) ተሰሓሒቦም።መሰሓሓቢኦም ምኽንያት ድማ እቶም ዓቀይቶት ጸባ ሃቡ ኢሎም፡ደቂ ሰገነይቲ ከኣ ኣይንህብን ብምባል ባእሲ ጌሮም፡ኣውያት ድማ ኮነ።ዓቀይቶት ጠበንጅኦም እናለጎሙ፡ኣብቲ ከባቢ ዝጸንሑ ደቂ ሰገነይቲ ጠበንጃ ኣይነበሮን ግዳ ትብዓት መስዋእቲ ንሞት ትቐትላ ብምባል ብሓቦ ተላዒሉ በትሩን ስሕለቱን ሒዙ ኣብ ጎድኒ ደቆም ተሰለፉ።ዓቀይታይ ከኣ ናብ ጎይታኦም ፊታውራሪ እምባየ ተኣከበ።ክልተ ሰልፊ ኮነ፡እኒ በዓል ኣባ ገብረማርያም ወዲ ዘወልዲ (ወልቃይተታይ) ኣባ ገብረ ኣጋዕዝት በዓል ሰግሊ (ትግራይ) ካልኦት ዓበይትን ሕፉራትን ካህናት ካቶሊክ (ደቂ ብጹእ ቅዱስ ኣቡነ ያዕቆብ) ኣባኡ ኣብ ሰገነይቲ ይርከቡ ነበሩ'ሞ፡ልብሲ ክህነቶም ለቢሶም፡መስቀልን ዲያቆንን ኣምሪሖም፡(ልብሲ ዲያቆን ለቢሶም መስቀል ሒዞም ዝነበሩ ደጊያት ሚካኤል ወዲ ተማኑ ብንኡሶም ተማሃራይ ከለዉ ኢዮም) ነዞም ክልተ ወገን ሰልፊ ኪዓርቁ ኣብ ማእከሎ። ቆሙ።ኣባ ገብረማርያም ወዲ ዘወልዲ ካብ ዓቀይቶት ዝመጽኤ ጥይት ኣብ የማናይ ኢዶም ተወጊኦም።
ኣሕ……ብምባል ኣቶ ህብትዝጊ ወዲ ተስፋማርያም ወዲ ገብሪት፡ሓው ገረድ እንካብ ገዛ ማይ ዔላ (ሰገነይቲ) እንካብቲ ሰልፊ ተነጺሎም <<ኣዓየ ህብታይ (ኣቦ ጋብር) እዞም ደቂ ሎምስ እምበር ኲናት ኣይፈልጡን ፈራሓት ኢዮም፡ሎምስ እንካብዞም ተጋሩ ክንፈርሕ" ሓርቢ ምወጽኤ ቆርበተይ ዝባነይ፡ሃየ ኣነ ክጅምረልኩም>>ኢሎም ዝባኖም ሂቦሞም ኲናቶም እናምበጥበጡ፡ናብ ሰልፊ ዓቀይቶት ተጋሩ ኲናት ንኽፍልሙ ኣተዉ፡ሓደ ዓቀይታይ ነፍጠኛ ብጥይት ጎድኖም ወግኦም።ደሞም እናፈሰሰ ናብ ሰቦም ተመልሱ።ሰቦም ተቐቢሎም ካብ ዝተወግእሉ ቦታ ዝባን ሰገነይቲ ናብ እንዳ ቐሺ ነጸረኣብ ገዛ ሓውያ (ሓሙኦም) ኣእትዮሞም።

ብድሕሪ እዚ'ዩ ተኹሲ ነፍጥን ጠበናጁን ከኣ ዝበርትዔ ኣውያትን ሜላትን ኮነ፡ተኹሲ ጠበንጃ ተሰሚዑ ረዳኢ በብዘለዎ ተኣከበ።እቲ ህዝቢ ኣብ ጭካንኡ መሊሱ ጨከነ፡ብረት ስለዘይብሉ ከኣ ብልቡ ሓዘነ።ዓቀይቶት በትራይ ወዲ ዓምለሎም ዝተባህላ ሓለቓኦም ኣምሪሖም፡ንደቡብ ዓድሰራዋት ገጾም ኣንቆልቊሎም ሃደሙ።ፊታውራሪ እምባየ ኣምባጋሮ ኣብ ዝጀመረሉ ግዜ ወተሃደራቱ ኪዝርፉ የማነ ጸጋም ተበቲኖም ስለዝነበሩ ኣብቲ ህድማ 7ይ ርእሱ ኢዩ ዝሃድም ዝነበረ።ምዕቡል ጨበናጁ ግን ኣኺሉ ዝተርፍ ዓጢቑ ኔሩ። እቶም ኣብ ቅርዓትናን ባይቶናን ዶ ንድፈር ዝበሉ ደቀባት በትርን ስሕለትን ጥራይ ሒዞም ናብ ከባቢ ዓቀይቶት ከክበጽሑ ብተኹሲ ተሃሪሞም
1ይ ጓንጉል ወዲ ጻድዋ (ወዲ ሓወብኦም ንደጊያት ባህታ)፡ 2ይ ተኽሉ ወዲ ጻድዋ (ወዲ ሓወብኡ ንደጊያት ባህታ)፡ 3ይ ዓንደብርሃን (ገዛ እገልቶ) ኣቦ ኣቶ ሽፋ፡ 4ይ ሃውኪ ወዲ ህብታይ (ገዛ ባሕሪነጋሲ ተመልሶ)፡ 5ይ ሰንጋል ወዲ ህብትዝጊ (ገዛ ሓውያ) ሞይቶም። ዝቖሰሉ ድማ ሸውዓተ ኣቢሎም ይኾኑ።

ሰገነይቲ ክትናወጽ ዝሓደረትሉ ለይቲ፡ደጊያት ባህታ ምስ ኣኮታቶም ኣብ ደግራ-ልብኤ ሓዲሮም ነበሩ'ሞ፡ኣጋ ወጋሕታ መሪር ኣውያት ምስ ሰምዑ"ሓው ግምጁ" እዋይ ህዝበይ ድምጺ ሕርቃን ኣድሚጾም፡ተሎ ኢሎም ብጉያ ንዓዶም ክረድኡ "ዋልታን ኲናትን ቀርቡለይ፡ዋልታን ኲናትን ኣቐብሉኒ "እናበሉ ብፍጥነት መጽኡ።መሳርሒኦም ተቐቢሎም ተዓጢቖም ንዓቀይቶት ኪከታተሉ እንከለዉ፡ደቂ ሓወብኦም ከምዝሞቱ ሰሚዖም ካብ ልክዕ ዝሓለፈ መሪር ጉህዮም፡መዓንጥኦም ሓሪሮም፡ኣብ ልቦም ጭካነ ኣትይዎም።ብድሕሪት ስለዝተበገሱ ነቲ ብቕድሚት ዝከታተልን ሕነ ክፈዲ ደድሕሪ ዓቀይቶት ዝስዕብ ዝነበረ ህዝቢ ሰገነይቲ ብቛንቋ ሳሆ ጌሮም <<" ረዘንቲ መሐቢንያንየ፡ጓንጊል ደራኪንያየ>>ትርጉሙ ድማ ሹመኛ ኣይትግደፍየ፡ጓንጉል ሞይቱየ፡ማለት'ዩ፡ከምዚ እናበሉ ንህዝቦም ካብቲ ድሕሪት ዝተበገስሉ ብዓውታ ድምጺ እናኣተባብዑ፡ጎያያይ ኢዮም ዝነበሩ'ሞ፡ ሕነኦም ንኪፈድዩ ክትትሎም ቀጸሉ።

ፊታውራሪ እምባየ ኣብ ዘይፈልጦ በረኻ ቊልቊልን ዱርን፡ጽንኩርን፡ጸድፍን ዝኾነ ቦታ ምስ ሓሻኽሩ ኣትዩ፡ዝበዝሑ ዓቀይተቶም ነንፋንጣኦም በበኒኖም ተበታቲኖም እንከለዉ ግዜ፡ቁሩብ ርእሱ እንካብ መቓብር ቆላዑ ዝብሃል ቦታ ዝባን ሰገነይቲ ዘሳጉጒዎ ክሳብ ዓራዂረ እትብሃል ምድረ መሬት እንዳ ጸሊም (ደግራ-ልብኤ)ኣብ ደቡብ ሰገነይቲ ገጽ ዕዋነት ዘሎ ቦታ እንኪበጽሕ ሸውዓተ ርእሱ እንከሎ ደግያት ባህታ ኣርከብዎ።
ፍታውራሪ እምባየ ገጹ ገልቢጡ ተቐበሎም።ፍርሕን ራዕድን ብዝመልኦ ኣገባብ ብጥይት ኣድራጋ ተኲሱ ናብ ደጊያት ባህታ፡ደጊያት ድማ ንያት ዓደቦኦም ተቐኒቶም ነቲ ብጠበንጃ ዝትኩስ ዝነበረ ከም ሞት ብድፍረት ኲናቶም ኣልዒሎም ተጸግዕዎ።ፊታውራሪ ሽዑ ነታ ኲናት ሒዛ ዝነበረት የማነይቲ ምናት ኢዶም(ብርኪ ኢዶም ወይ መዕጸፊት ኢዶም) ተኲሱ ንደጊያት ባህታ ወግኦም።ቀሊል መውጋእቲ ስለዝነበረ፡ደጊያት ባህታ ነታ ብየማናይ ኢዶም ሒዞማ ዝነበሩ ኲናት ብጸጋማይ ኢዶም ሒዞም እናተተኮሰሎም ሰገጥ ከይበሉ ብትብዓት ኣርኪቦም ብዂናቶም ሃሪሞም ኣውደቕዎ።<<ሓደ ናይቲ ፊታውራሪ እምባየ ጋሻ ጅግሪ "ጎይታይ ንዓይ ቅተሉ ወዲ ንጉስ'ዶ ይቕተል ወርቂ ሃቡ ይበሃል እምበር፡ገንዘብ እንተደሊኹም እንሆ>>እናበለ ብኣፍ-ልቡ ተደፊኡ ብዝከኣሎ ለመነ፡"ክብሪ ዓደቦይ ክሕሉን፡ሕነ ኣሕዋተይ ክፈዲ ደኣ እምበር ክዘምት ኣይመጻእኩን ብምባል ነቲ ብደዐኛ ፍታውራሪ እምባየ ወዲ ራእሲ ኣርኣያ ወዲ ሓዎም ንሃጸይ ዮሃንስ ብሓያል ጭካነ ኣብ ከብዱ ወጊኦም ቀተልዎ።ነፍሰ ስጋኡ ምስ ተፈልየ ከኣ ባዕሎም ቆጽሊ ኪለዓው ቆሪጾም ኣብ ልዕሊ ሬሳኡ ኣውደቑሉ።
ብድሕሪ እዚ ደግያት ባህታ (ኣባጥመር) በፍታ ክንፈን ኣምጺኦም ካህናትን ንዋየ ቅዱሳትን ኣቕሪቦም ብፍትሓትን ክብረትን፡ብዘይነፍጡ ብረቱ ፡ ካልእ ኩሉ ዕጣቚን ሽልማቱን ከይገፈፉ ኣልዒሎም ኣብ እንዳ ቅዱስ እስጢፋኖስ ቤተኽርስትያን ዓደንገፎም ኣቕበርዎ።እቶም ዝሞቱ ደቂ ሰገነይቲ ድማ፡ኣብ እንዳ ቅዱስ ሚካኤል ሰገነይቲ ተቐብሩ።

በቲ ግዜ እቲ ብመሰንቆ ደርፍን ብዙሕ ይበሃልን ይግጠምን ነበረ።
ገለ ካብ ኣብቲ ሽዑ ዝተባህላ፡

ሽራራ ኣዲም፡ሽራራ ኣዲም
ይዋጋእ እምበር ሰብኣይ'ዶ ይሃድም፡
ወዲ ዓዲ ምስ ተዓጥቀ
ምድረ-ሰማይ ኣንቀጥቀጠ።
ወዮም ሰብ ነፍጢ ወዮም ተጋሩ
ኲናት ከይገጥሙ ሽዑ'ሎም ሓፈሩ፡
ወዓልና ድኣ ጽቡቕ መዓልቲ
ተጋሩ ተላሕሱ በጃ ሰገነይቲ።
መጺኦም ዝነበሩ ከም ዝለመድዎ ክዝርፉ
ኣብ ሰገነይቲ ግን እንኳን ኪዝርፉ፡
ዝነበሮም ደኣ ተገፈፉ፡
ሚካኤል ጸንሖም ከፊቱ ኣፉ
ህዝቢ ተመዓቶም መዚዙ ሴፉ፡
ኲናት ባህታ ከይዱ ተወርዊሩ
ደም ድኣ ተቐብኤ ደም ተጋሩ፡
ዝተረፉ ከኣ ነፈጹ በረሩ።
እምባየ ሞተ ሃደሙ ዓቀይተቱ
ክትርእዮም ከለኻ ዝመስሉ ወኻሩ፡
ወዮም ተጋሩ ብጓሂ ሓረሩ።
ወዮም ዓቀይቶት ተኹሲ ጀመርቲ
ንጭቁን ብርሃን፡ንዘራፊ ጸልማት ለይቲ
ምራን ለቖታ ምራን ለቖታ
ቀታሊ እምባየ ጅግና ኣያ ባህታ።

………… ብድሕሪ እዚ ደጊያት ባህታ ንዓዶም ዝገደደ ጒድኣት ከየምጽኡላ ብማለት 50 ወይ 60 ርእሶም ኮይኖም፡ቤተ-ሰቦምን ከብቶምን ሒዞም፡ንባሕሪ ወዓሊታ ገጾም በረኻ ኣተዉ።
............. ይ ቕ ጽ ል ............

ወዲ ሰብ ባዕሉ ታሪኹ ዝፈጥር ፍጡር ኢዩ።ብሓጺር መዋእልካ ዝሰራሕካዮ መዋእል ዘዘክረካ ታሪኽካ ጥራይ ኢዩ።
ምንጪ:- ታሪኽ ደግያት ባህታ ሓጎስ
ገሬ ሃብቶም ( Wedi Eri South )

ታሪኽን ጅግንነትን ደጊያት ባህታ ሓጎስ( ኣባ ጥመር)!!!!!!

ሉዊጂ መርካተሊ ኣብ ናይ 12-02-1895 ጋዜጣ "ትሪቡና" (ኣብ ኢጣልያ ትሕተም) ኣብ ዘውጸኦ መልእኽቱ ካብ ዘስፈረን ቃል ደግያት ባህታ ሓጎስ (ኣባ ጥመር)
��ካብዞም ኪዘምቱን፣መሬትና ክግብቱን ካብ ስግር ባሕሪ ዝመጺኡ ሰባት ሓራ ከውጸኣካ ኢየ። !!

ደጊያት ባህታ ኪእሰሩ ተሓስበ።

መንግስቲ ጣልያን ንደጊያት ባህታ ሰለስተ ግዜ ዚኣክል ኪኣስርዎም ከምዚፈተኑ ።

ደጊያት ባህታ ንዘብልዖም ንዘስተዮም፡ንዝሸሞም፡ንዘሰልጠኖም መንግስቲ ጣልያን ከዲዖምዎ ተባሂሉ ብሓድሓደ ሰባት ይሕመዩ፡ጣልያን ከኣ የውርዩ ይጽሕፉ።እምበር ከም'ቲ ሓቅ መጀመርያስ ጣልያን ባዕላቶም፡ናይ ልቦም ምስ ፈጸሙ ጊዜ ደኣ ጠለምዎም።ከምቶም ካልኦት ዓበይቲ ሹማምንቲ ኤርትራ ልክዕ ኪኣስርዎም ከምዝሓሰቡ ዘረድእ እኒሆ ካብ ዋና ምስክር ማለት ሻቡ ጊዜ ብዓይኑ ዝረኣየን ትርጁማን ዝነበረን ዝነገረና፡ብእዝንና ዝሰማዕናዮ ዋና መረድኢ ምእንቲ ክኸውን ብማለት ንጽሕፎ ኣሎና።

1ይ ጊዜ፡ ንኸተማ ምጽዋዕ ውረድ ምጻእ እሞ ክንማኸር ክንላዘብ ኢሎም መንግስቲ ጣልያን ንደጊያት ባህታ ጸዊዖም ኣውረድዎም።ብገሊኡ ዘጸግም ምኽንያት ከኣ ንምሓዞም ንምእሳሮም ምጥዓም ኣብይዎም።ጣልያን ልቦም እናቐሓረ ብሰላም ሰደድዎ።

2ይ ጊዜ፡ ኣብ ጎልጎል ሓመስ(ጉራዕ) ትርኢት ሰልፊ ሰራዊት ክንገብር ኢና'ሞ ምስ ምሉእ ሰራዊትካ ምጻእ ኢሎም ዓደምዎም።ጀነራል ናይ ኤርትራ ጠቕላሊ ገዛኢ ዝነበረ ከኣ፡ምስ መኮንናቱን መዃንንቱን ሰራዊቱን ኣብ ጽቡቕ በሪኽ ቦታ ድንኳኑ ተኺሉ፡ምንቅስቓስ ሰራዊት ብመነጽር እናተመልከተ ጸኒሑ፡ደገዝማቲ ኪመጽኡ ከለዉ ተቐበሎም።ቋሕታ ዓይኖም ሰልፊ ሰራዊቶምን ርእዩ ተገንዚቡ ተዓዚቡ፡ከብቅዕ ከኣ ኢድ ብኢፍ ሰራዊትና ነንሕድሕዱ ከይጣፋእ ኢሉ፡ኲሉ ተመልኪቱ ኪሕዞም ከምዘይክእል ተረዲእዎ፡ገጹ ብሓዘን ዝኣክል ደም መሲሉ እቱይ ግብረ እከይ ዝኾነ ሓሳባቱ ሻቡ እውን ከይተፈጸመሉ ተረፈ።

3ይ ጊዜ፡ ጎቢጥና ሓደጋ ወዲቕና ኣዳህሊልና ክንሕዞ ኢና እንኽእል ኢላቶም መኺሮም ከብቅዑ፡ናብ ኣስመራ ብቕልጡፍ ኪመጽኡ ንደጊያት ባህታ ጸዊዐሞም።ምኽንያት መጸዉዒኦም ከኣ መንግስቲ ጣልያን ኪገልጹ እንከለዉ፡ብህጹጽ ናይ ሹማምንቲ ኣኼባን ምኽርን ዘተን ኣሎና ድሕሪ ብዙሕ ምኽርን ምህዞን ኣብ ውሽጢ መስሪያ ቤትና ኣእቲና ኢና በሉ።ደገዝማቲ(ደጊያት ባህታ) ከኣ ከም ቀደሞም ከም ዝሓለፈ ጊዜ ጥርጠራኦም ስለዘየቋረጹ፡ንደጊያት ሰንጋል ሓዎምን ብዂሉ ዘሎ ሰራዊቶምን ኣኪቦም ኣኽቲቶም ኣኸቲሎም ናብ ኣስመራ መጺኡ።ቅድሚ ናብቱይ ናይ ኤርትራ ጠቕላሊ ገዛኢ ቤት ጽሕፈት ምእታዎም ግና ነቶም ኣሕሉቕ ሰራዊቶም ሹማምንቶም ኣኪቦም "<< ኣነ መንግስቲ ጣልያን ጸዊዑኒ ኣብ ውሽጢ ገዛ ከኣቱ ኢየ፡ከምቱይ ዝጥርጥሮ እንተ ተጓኒፉኒ ከኣ መቸም ኣነ እንተወሓደ ንሓደ ቀንዲ ብሽጉጥ ከይቀተልኩ ኣይተሓዝን ኢየ'ሞ፡ንስኻ እጌለ በዙይ ወገን ተሰለፍ፡ንስኻ እጌለ በዙይ ወገን ተሰለፍ፡ ኲልኻትኩም ሰሰልፍኹም ሓዙ፡ድሓር ተዂሲ ጥይት ምስ ሰማዕኩም ብድፍረት ብሓይሊ ደፊርኩም እተዉ እሞ ንዂሎም ልሓስዎም ወድእዎም>> ኢሎምዎም ብፍላይ ንደጊያት ሰንጋል ሓዎም ከኣ "<< ኣነን ንስኻን ሸሽጉጥና ብየማናይ ጎድንና ነሕልፎ፡ኣብ ሰሰለፍና ነንጽፎ፡ጀነራል ኮሎኔል ኪጸንሑና እያቶም እሞ፡ኣነ ንጀነራል ክጥምት ክሕልው ኢየ፡ንስኻ ድማ ንኮሎኔል ኣጽኒዕካ ሓልው እሞ ብድሕሬና ድምጺ እግሪ ድምጺ ሓጻውን ሰንሰለት መእሰሪና ዝሓዙ ካራቢኔሪ(ወተሃደራት) እንተሰሚዕካ ወይ እግሪ ሰብ ተወዝ ዝብል እንተ ኣድመጽካ ከይትድህለል ተጠንቀቕ እሞ ከይቅድሙና ብምቕዳም ኣነ ንጀነራል ንስኻ ንኮሎኔል ብጥይት ንፈግማቶም(ንፈግሞም)ኢሎም መጠንቀቒ ኹሉ ትእዛዝ ሂቦም ኣመሓላሊፎም ምስ ኣብቅዑ ናብ ቤት ጽሕፈት ከምዱር ኣንበሳ ጠኒኖም ኣተዉ።

ከምቱይ ዝበልዎ ልክዕ ከኣ ጀነራል ኮነ ኮሎኔል ምስ ካልኦት ብዙሓት ላዕለዎት መኮንናትን ሰስፍርኦም ሒዞም ተቐሚጦም ጸንሕዎም።ደገዝማቲ (ደጊያት ባህታ ሓጎስ) ጥርጣሬኦም ስለዘይዝሓለሎም ከኣ ተጠንቂቖምን ተቐሪቦምን ኣትዮም ማዕዶ ንማዕዶ ተቐመጡ፡ተጠማመቱ። ጣልያን ዕጥቆምን ኣጠማምታኦምን ምስ ረኣዩ ጊዜ ተደኒቖም ዕጹብ ኮይንዎም ጽብብ ጭንቕ በላቶም።ዝሓሰብዎ ከም ትኪ በነነ።ሎሚ እውን ዝገደደ ክልክመና ኢዩ ደኣ እምበር ብቐሊሉ ንምሓዙ ኣይከኣለናን ኢዩ ኢሎም፡ዝወጠንዎ ሓሳባቶም ፋሕ ብትን ስለ ዝበላቶም፡ንነፍሶም ከውጽኡ ከይልከሙ ኪብሉ ቁም ነገር ዘይብሉ ነገራት ተዘራሪቦም ብሰላም ንዓዶም ሰደድዎም።
ይቕጽል……………

ምልክታ ወይ መዘኻኸሪ፥ ሻቡ ግዜ እዙይ ኲሉ ኪኸውን እንከሎ ናይ መንግስቲ ጣልያን ኣስተርጓሚ (ተርጓማይ) ዝነበሩ ብላታ ገብረእግዚኣብሔር ወዲ ጊላይ በዓል ጻዕዳ ክርስትያን ኢዮም።ነዙይ ታሪኽ እዙይ ከኣ ንኣዝማች ገብረሚካኤል ግርሙ ዘዘንተዉን ዘጽሓፉን ድማ ብላታ ዘጎ ወሪ ብርሃነ ዝተባህሉ እሙን ዓርኪ ብላታ ገብረእግዚኣብሔር ወዲ ጊላይ ኢዮም።

ምንጪ -መጽሓፍ ደግያት ባህታ ሓጎስ ሰገነይቲ
ጸሓፊ ናይዚ ዛንታ ኣዝማች ገብረሚካኤል ግርሙ ፡ካብ ኣብኦም ኣይተ ግርሙ ወዲ ሹሞ መርሑን ኣድኦም ወ/ሮ ሰንበቱ ጓል ኣይተ ክፍላይን ኣብ በራቒት ዓባይ ተወሊዶም።ብ ዕለት 01 ጥቅምቲ 1893 ዓ.ም ከም ኣቆጻጽራ ግእዝ ኢዩ።ብ 17 መጋቢት 1961 ዓ.ም ብግእዝ ድማ ካብዛ እንነብራ ዓለም ተፈለዩ።

ታሪኽ ናይ ኣባጥመር ባህታ ሓጎስ ድማ ካብ 17 መጋቢት 2017 ዓ.ም ብፈረንጂ በብግዚኡን በብኽፋሉን ናብ ዳሕረዎት ወለዶ ንኽበጽሕ ታሪኽ ክዝርግሓ ኢየ።
�� መተሓሳሰቢ��
ክዝርግሓ ከለኹ ታሪኽ ኣንቢቡ ሰብ በብዝመሰሎ ረፋዕ ኢሉ ክዛረበሉ ዘይኮንኩስ፡ታሪኽ ቀዳሞትን ዳሕረዎትን ወለዶ ዘራኽብ እንኮ መሶብ ሓቂ ኢዩ ኢለ ስለዝኣመንኩ ኢየ።
ኣምበሳ ዶ ትወልድ ሰበይቲ
ተወሊዱ ግን ኣብ ሰገነይቲ።
ገሬ( Wedi Eri South)

3ይ ክፋል
#ፖለቲካ መንግስቲ ጣልያን ከምዙይ ድራር ዝደለየ ጋሻስ ንቖልዓ ምስ ንፋጡ ይስዕሞ ዓይነት ኢዩ ዝነበረ።
#ደጊያት ባህታ ኣብ ምድሪ ሓባብ ..!!

ወርሒ ለይቶ ዝብሃሉ ውሩይ መላቓሳይ በዓል ማዕረባ ዝብሃሉ ድማ በቲ ን ፊታውራሪ አምባየ ዝቐተልሉ ጊዜ ከምዚ ክብሉ ገጠምሎም::
ወዲ ሓጎስ ወዲ እዞም ሰላጥን
ወዲ ዓንዱ ወዲ እዞም ሰላጥን
ንወዮም ደጓዑ ንወዮም ዕያጥን
ገበርካዮም ግዲ ፈስን ጥራጥን
ምጥን ኢዩ ምስ ሰናድር ምጥን
ምጥን ኢኻ ምስ ጉራደ ምጥን
እንተ ምቕጣንስ ባህታ ድኣ ይቐጥን
ወዲ ንጉስ ክቐትል ዘይብል ዕጥንጥን
ንምሸቱ ዝኸውን ግን ኣይንፈልጥን…። ቢሎም ገጠምሎም።

ብድሕሪ እዚ ደጊያት ባህታ ንዓዶም ዝገደደ ጉደኣት ንኸየምጽኡላ ብማለት 50 ክሳብ 60 ርእሶም ኮይኖም፡ቤተ ሰቦምን ከብቶምን ሒዞም፡ንባሕሪ ወዓሊታ ገጾም ከዱ።
#ራስ ኣርኣያ ዓቢይ እንካብ እቶም ካብ ሞት ዘምለጡ ዓቀይቶትን ሓሻኽርን ካልኦት ሰባትን ምኽንያት ኣማውታ ፊታውራሪ እምባየ ኩሉ ሓቂ ምስ ነገርዎ፡ " ኣነ ምስ ቀተልቲ ወደይ ጽልእን ባእስን በቀልን ደምን የብለይን፡ወደይ ብበደሉን ብጽጋቡን ኢዩ ዝሞተ።ደም እምባየ ወደይ ደም በጊዕ ይኹን፡ምሒረ ኣለኹ።ሕነ ክፈዲ ኢየ ዝብል ከይግነ"(ከይርከብ) ኢሎም ብኣዋጅ ንኹሉ ቤተ-ሰቦም ኣንጊሮም ድኣ ተቐመጡ እምበር ሓቀኛን ለባምን መስተውዓልን ብምዃኖም ናይ ፍዳይ ሕነ ምልክት ሓንቲ ክፋኣት ኣይገበሩን።

# ብድሕሪ ሞት ፊታውራሪ እምባየ።

ዓድታት ሓደግቲ ኣውያት ሰሚዖም፡ንህዝቦም ክረድኦ ተሎ ኢሎም መጺኦም።ነገር ግን እንካብ ሰገነይቲ ሃዲሙ ዝመጽኡ ሰብን ከብትን ብሕውነት ተቐቢሎም ጽላል ኮይኖም ኣዕቆብዎም።

# ደጊያት ባህታ እንካብ ዓገመዳ ንሃገረ ሓባብ
ደጊያት ባህታ፡ ራስ ኣሉላ ብደጒዓን ብቖላን ባዕሎም ብርእሶምን ብሓበልትን ሰለይትን ሰራዊትን እናለኣኹ ንህዝቢ ምስጨነቑሉ ጊዜ፡
"" ከም ኣራዊት ኣብ መጻወድያ
ከም ኣብዑር ኣብ ኣርዑት ራስ ኣሉላ እንካብ ዘኣቱስ፡ኣምላኸይ ኣሚነ ዝመጽእ ጊዜን ዕድልን እናተጸበኹ እንካብ በረኻ ዓደቦይ(ምብራቓዊ ቆላ)ኣርሒቐ ናብ ምድረ ሓባብ (ምዕራባዊ ቆላ) ንጊዚኡ ተሰዲደ ምቕማጥ ይበልጸኒ፡ብምባል ስድራቤቶምን ከብቶምን ሒዞም ንምዕራባዊ ቆላ ንመታሕት ተሰደዱ።

#ደጊያት ባህታ ኣብ ስደት
ደጊያት ባህታ ሓደ ጊዜ ኣብ ሓልሓል ቦጎስ፡ከረን ዓዲ ተክልየስ፡ዓዲ ተማርያም ኣብ ካልእን ላዕልን ታሕትን እናተገላበጡ 8 ወይ 10 ዓመታት ዘኣክል ተቐመጡ።ኣብ ውሽጢ እዘን ዝበልናየን ዓመታት ደጊያት ባህታ ብሰላም ኣይዓረፉን።
እንካብ ኲሉ ድማ እንካብ መሲንጀር ፓሻ (ብስም መንግስቲ ምስሪ-ቱርኪ)ከረን ዝገዝእ ዝነበረ ከምኡ'ውን እንካብ እቶም ካብ ንጉስ ሸፊቶም ንዓኦም መሲሊም በረኻ ዝኣተዉ ሹማምንቲ ከየዳህልልዎም ብዙሕ ይስከፉ ነበሩ።
# ራስ ኣሉላ ንሙሲንጀር ፓሻ <<<ባህታ ሓጎስ ዝተባህለ ኣብ ውሽጢ ግዝኣትካ ይቕመጥ ኣሎ እሞ ኣሲርካ ሃበኒ>>> ኢሎም ብምስጢር ልኢኾምሉ ነበሩ።ንሱ ከኣ << ባዕለይ ኢዱ ኣሲረ ክህበካ ኣይከኣለንን ኢዩ፡እንተኾነ ግዳ ባዕልኻ ከም ጥበብካ ብልሃትካ ጌርኪ ሓዞ ኣነ ድማ ስቕ ክብል ኢየ>> ኢሉ መልሲ ስለዝሃቦ ራእሲ ኣሉላ እንካብ ኣስመራ ወልድር እሴይ ዝተባህለ ሰላይ ንበጎስ (ከረን)ለኣኹ። ባህታ ሓጎስ ኣብ ሓልሓል ኣብ ስፍራ ማሕበር (ሚስዮን)ካቶሊካውያን ላዛሪስቲ ተጸጊዖም ረኸቦም።ኣቐዲሞም ይፋለጡ ስለዝነበሩ ከኣ ደጊያት ባህታ ሓጎስ ብጽቡቕ ተቐቢሎም ምስኦም ኣቐነይዎ።ባሻይ ተስፋይ ዝተባህሉ ወደከለታይ።ኣብ ከረን ማሕበር ላዛሪቲ ተቐማጢ ዝነበሩ መስተውዓሊ ሰብኣይ፡ነገራት ወልደእሰይ ተመልኪቶም ሰላያይ ምዃኑ ጠርጢሮም ክቐትልዎ ምስ (ደጊያት)ሰንጋል ሓጎስ ሓዉ ንደጊያት ባህታ መኸሩ።ደጊያት ባህታ ግን ኲነታቱ ሰሚዖም <<ሕደግዎ፡ግደፍዎ ናብቲ ዝመጽኦ ይመለስ ኣይትተንክፍዎ፡ካባና በሊዑ ምሳና ሰትዩ ኣብ ክፍኣትና እንተወዓለ ከኣ፡ደሓን ኣምላኽ ኣሎና>> ኢሎም ብጽቡቕ ኣፋንዮም ሰደድዎ።
ወልደ እሴይ ተልእኾኡ ፈጺሙ ዝረኣዮ ዝኾነ ኩሉ ብልሓትን መንገድን ገንዘብ ምእንቲ ኪድልብ ብሰፊሑ ንራእሲ ኣሉላ ጸወዮም።ራእሲ ከኣ ኪድ በል ብዝረኣኻዮን ዝፈለጥካዮን መንገዲ ኣቢልካ ሰራዊት መሪሕካ ኣትሕዞ ኢሎም ወተሃደራት ኣዚዞም ለኣኹ።
ሰራዊት ራእሲ ከምስሉ ቅድም ንኣቑርደት ገጾም ሓሊፎም ከብቲ ደግለል ዘሚቶም ከብቅዑ፡ንዓኣተን ማለት ንዝዘመትወን ማእለያ ዘይብለን ከብቲ ኮብኲቦም ንመጋርሕ ሰፈር ደጊያት ባህታ (ምድሪ ሚስዮን)ሓደጋ ወዲቖሞ።ካብኡ ዝረኸብወን 8 ዝኣኽላ ከብቲ ደጊያት ዘሚቶም፡ንጓስኤን ቀቲሎም ንኹለን ኣኮቦም ንኸተማ ከረን ኣተዉ።
ደጊያት ባህታ ጥንቁቕን ተጠራጣራይን ኢዮም ዝነበሩ።ወልደ እሴይ ሓደጋ ጸላኢ ከየምጽኣለይ ኣይተርፍን ኢዩ ብምባል ኣቐዲሞም እንካብ መጋርሕ (ከብትን ጓሶትን ጥራይ ሓዲጎም) ኣብ ከተማ ከረን ኣትዮም ነበሩ።ኣብ ጥቓ ቤተ ክርስትያን ቅዱስ ሚካኤል ከረን ዘላ በራኽ ቦታ ምስ ወተሃደራቶም ተቐሚጦም ዝኸውንን ዝመጽእን ነገር ይምልከቱን ነበሩ።ኣብ መጋርሕ ሰፈሮም ተኹሲ ኣናፍጥን ትኪ ሓዊን ርእዮም ጸላእቲ ከምዝመጽኡዎ። ፈሊጦም ናብ እግሪ ዕርዲ ሙሲንጀር ፓሻ ቀሪቦም ተሰለፉ።ሙሲንጀር ፓሻ ግን ብምስጢር ምስ ራስ ኣሉላ ተመሻጢሩ ስለዝነበረ፡ኣብ ትሕቲ ዕርዲ፡ንዝእጎስ ባርዕ ከምዘይርኣየ ዓይኑ ሸፊኑ ሱቕ በለ። ጸሊም ዝኾነ ጽጋበኛ ወተሃደር ናይ ሙሲንጀር ግን( ወዲ ኤርትራ! ) ነፍጡ ተዓጢቑ ኣብ ጎድኒ ወተሃደራት ደጊያት ባህታ ተጸንቢሩ።

ከብቱ ዝተዘምትኦ ደግለል ከኣ እንካብ ዓዱ ብጅንጉላ ፈረስ እናጋለበ ወገኑ ኣኽቲቱ ደድሕሪ ከብቱ ኪረድእ መጽኢ ኣብ ጎድኒ ደጊያት ባህታ ተሰለፈ።ደጊያት ባህታን ደግለልን ከኣ ሓቢሮም ተሓባቢሮም ዝተዘምታ ከብቶም ጥሪቶም ክመልሱ መደቡ።
ሰራዊት ራስ ዝዘመትወን ዝዘረፍወን ዝቀምዕወን ማእለያ ቁጽሪ ዘይብለን ከብቲ ኣምሪሖም ንኣውራጃ ሓማሴን ገጾም ገስገሱ። ደጊያት ባህታን ደግለልን ከኣ ሰቦም ኣኽቲቶም ኣብ ኣሰሮም ሰዓብዎም።ኣብ መንጎ ጉዕዞምኦም ንደጊያት ባህታ <<ባህታ ከይትደክምስ ፈረስ 'ዶ ክህበካ፧>>ኢሎም ሓተትዎ፡ ደጊያት ባህታ ከኣ << እንካብ ፈረስ ብእግረይ ኢዩ ዝሰልጠኒ>> ኢሎም ብእግሮም ማዕረ ፈረስ እናጎየዩ ኣብ ዶብ ምድሪ ሓማሴን ከይበጽሕይ ከለዉ ንጸላእቶም ወረርቶም ገጢሞም ኣባረርዎም።ከብቶም ኣምሊሶም ደግለል ናብ ቦትኡ፡ኣባጥመር ንሓባቦም መምስ ጥሪቶም ተመልሱ።ደጊያት ባህታ ብሙሲንጀር ፓሻ ግብረ እከይ ብዙሕ ሓዘኑ፡ቀሓሩ።ሙሲንጀር ፓሻ እውን ብወገኑ፡እቲ ስዉር ሓሳቡ ስለዘይሰመረሉ ሓዘነ ይበሃል።
# ፖለቲካ መንግስቲ ጣልያን
ጣልያን መትከል እግሪ ምስ ረኸቡ መሳፍሒ ስለዝደለዩ ነታ ብውሑዳት ወተሃደራት ግብጺ እትሕለው ዝነበረት ርእሲ ምድሪ(ራስ መዱር)እትበሃል ጸባብ ደሴት ምጽዋዕ ብጀነራል ሻሊቃ ኣዝማችነት ወይ ሕልቅነት ዝምርሑ ካብ 800 ክሳብ 1000 ዚኣክል ሰራዊት ኣብ መርከብ ኣስቂላ፡ከም ንዓሰብ ዝሓልፉ ኣምሲላ ብ1877 ዓ.ም(1885 ብፈረንጂ) ብዘመነ ሉቃስ ወንጌላዊ መንግስቲ ጣልያን ሰዲዳ፡ደሴት ርእሲ ምድሪ ኣትያ ናይ ግብጺ (ቱርኪ) ሰንደቕ ዓላማ ኣውሪዳ መንግስቲ ጣልያን ናታ ሰቐለት።ጸላእቲ ከይለዓልዋ ብምባል ድማ << እዙይ ዝሓዝክዎ መሬት ብፍቓድ ሓጽርይ ናይ ኢትዮጲያን ብፍቓድ መንግስቲ እንግሊዝን ኢየ>> ተረኪበዮ ኢላ ኣወጀት።
<<ድራር ዝደለየ ጋሻስ፡ንቖልዓ ምስ ንፋጡ ይስዕም>> መንግስቲ ጣልያን ነቱይ ዘምጽእዎ ጻዕዳ ቅርሺ ማሪያ ተረዛ ከከፊቶም ንሕሙምን ጥዑይን ከይፈላለዩ ዓደልዎም። ነዚ ዝሰምዔ ሰብኣይ፡ገንዘቡ ዝህብ እምበር ከም ካልኦት ገንዘብ እንዳማቱ ዘይደሊ ዘይወርር ጻዕዳ መንግስቲ መጺኡልና ፈጢሩልና እናተባህለ፡በብምኽንያቱ በብሕማሙ ኣብ በረኻ ብስደት፡ብሽፍትነት ከማኡ'ውን ኣብ ዓዲ ብርግኣትን ሰላምን ዝቕመጥ ዝነበረ ኣስላማይ ኮነ ክስታናይ ብታህዋኽ እናተቐዳደሙ ንምጽዋዕ ብምውራድ ምስ መንግስቲ ጣልያን ተዓጥቁ።በቲ ግዜ 'ቲ ጣልያን ጻዕዳ ገጹ፡ልቡ ጻዕዳ፡ገንዘቡ ጻዕዳ ተባህለ።
እኒ ደጊያት ባህታ ሓጎስ፡እኒ ደጊያት ሓድገምበስ ጉልወት፡እኒ ባላምባራስ ካፍል ወሪ ጎፋር፡ካልኦት ንዓኣቶም ዝመስሉ ደቂ ኤርትራ ጥራይ ዘይኮነስ፡ብወረ ዝተነፍሑ እንካብ ማዕዶ ስግርን ተከዘን መረብን ዝዓዳቶም እንካብ ትግራይን ዓደምሓራን ከይተረፈ ብዙሓት ሹማምንትን መኳንንትን እናተለኣኣኹ ምስ ጣልያን ተዓጥቁ።
ኣውራ መንግስቲ ጣልያን ዝመዝመዞ ነገር ከኣ፡ብሽዑ ዘመን ኣብ ሃገርና ወጽዓ ኣንበጣን ሕማም ጒልሓይን ሕማም ሽሮኽን ጥሜትን ረሃብን ጭንቅን ኣኸቲሉ ዝነበረ ዘመን ስለዝነበረ ኢዩ።
እንካብ ዶግዓ እናተላዕሉ ወፊሮም ዝነበሩ፡እንካብ ኲናት መተማ ንድሕሪት ዝተረፉ ኩሎም በብቑሩብ ንምጽዋዕ ወረዱ።ኣብ ኣውራጃ ኣከለ-ጉዛይ ደጊያት ደበብ ወዲ ራእሲ ኣርኣያ፡ኣብ ሰራየን ሓማሴንን ከኣ ደጊያት ሃይለስላሴ(ኣባዳማ ሃይሌ) ሓሙ ራስ ኣሉላ ናይ ንጉስ እሙናት እንደራሴታት ሓለውቲ ሃገር ተባሂሎም ኣብ ገግዝኣቶም ብዝተረፉ፡ካልኦት ኩሎም መዃንንቲ(ብዘይ ሽዎቶት ናይ ንጉስ ምኒሊክ) ንመተማ ዘመቻ ተላዒሎም ስለ ዝነበሩ፡ሃገር ባዶ ጥራያ ኮይና ስለዝተረፈት ንጉስ ምኒልክን መንግስቲ ጣልያንን ምስጢራዊ ስምምዕ ከም ዝነበሮም'ዩ። ጣልያን ኣስመራ፡ከረን፡ደጋዓ ሃገር ዝኾነ ንምሓዝ ኣድፈሮ።ሃጸይ ዮሃንስ ከኣ ኣብ መተማ ምእንቲ ነጻነት ሃገሮምን ሃይማኖቶምን ብሰማዕትነት ተሰውኡ።

"# ምእታው ደጊያት ባህታ
መንግስቲ ንዓ ናባና እተው፡ግዝኣት ኣውራጃኻ ክንህበካ ይብሉኒ ኣለዉ'ሞ እንታይ ምግባር ይሕሸና ኢሎም ደጊያት ባህታ ንሹማምንቶም ኣኪቦም ኣካፈልዎም።ንሳቶም ከኣ ክንድዙይ ዘኣክል ዓመታት ተሰዲድና ከም ኣራዊት ኣብ በረኻ ተቐሚጥና ነርናስ ክሸመካ ኽሽልመካ ግዝኣት ኣውራጃኻ ክህበካ እናበለኩም ከሎስ ንሕምቶ ዶ ሕቶ፡ሕራይ በልዎ ኢሎም መለስሉ። ደጊያት ኣስዕብ ኣቢሎም …ኣንቱም ሰባት ኣነስ ነዞም ጸዓዱን ተጋሩን ኣይኣምኖምን ኢየ።ሙሲንጀር ፓሻ(ጻዕዳ እዝቪሰራዊ)እኳ ብዓቕሙ ንራእሲ ኣሉላ (ትግራዋይ) ክህበኒ ኢሉ ዝነበረ፡ሎሚ ከኣ እዙይ ጣልያን ዝበሃል ከይጠልመና ኣሕሊፉ ከይህበና እምበር ዝበልክምዎ ይኹን እናበሉ ጥርጣረ ዝመልኦ ቃል መለሱ።ጣልያን እንካብ 1877 ዓ.ም ግእዝ( 1885 ፈረንጂ) ጀሚሩ ምጽዋዕ ኣትዩ ነበረ።ደጊያት ባህታ ሓሲቦም ቆሪጾም ከኣ ብ 1880 ዓ.ም ግእዝ(1888) ብፈረንጂ ኣብ ጣልያን ኣትዮም ተዓጥቁ።

በዙይ ከስ ቅፍም ንደጊያት ካፍል(ቅድም ባላ/ካፍል)ወዲ ጎፋር በዓል ድርምበላስ ጣልያን ብስሞም ልኢኾም ንኸረን ኣብ 02/05/1889 ተቖጻጸሩዋ።
ቀጺሎም ንደጊያት ባህታን ንከንቲባ እማን ወዲ ኣይተ ካሕሱ በዓል ሰንዓፈ፡ኣብ ዓገመዳ መጺኦም ንሰገነይቲ መጺኦም ን ኣከለ ጉዛይ ከምዝሕዙ ቀረብዎም።ምስኣቶም፡ከኣ ደቀባት ሰራየ እንካብ ዓዲ ዃላ እኒ መዓል ባላምባራስ (ደሓር ደጊያት)፡ተስፋማርያም ፍስሃ ምስ ባሻይ ተስፋንኪኤል ሓዎምን ደቀባት ኲዶፈላሲ እውን ነበሩ።
ብግብጣን ፕረሲዮ ዝምርሑ ጭፍራ(ባንዳ)ከንቲባ ስብሃቱ ወዲ ከንቲባ በኺት ባንዳ ፊታውራሪ ደባልቀው ወዲ ደጊያት ባርያጋብር (ሓሓይለ ትግራይ) 300 ዝኣኽሉ ባንዳ ኣኸቲሉ ንኣስመራ ዝባን ሓማሴን ኪሕዙ ኣብ ጊንዳዕ ሰፊሮም ነበሩ።በዚ ናይ ጥልያን መደብ ኣውታሩ ዘርግሐ።
ጠቕላሊ ገዛኢ ኣዛዚ ጀነራል ባልዲሰራ ብዙሕ ሰራዊት ኣኸቲሉ ንጊንዳዕ ስዒቡ ደፊኡ ብዕለት 03/08/1889 ኣስመራ ኣተዉ።ኣብ ቤተኽርስትያን እንዳ ቅዱስ ሚካኤል ቤት መካዕ (ጸጸራት)ሎሚ ዕርዲ ኮይና ዘላ በራኽ ቦታ እኒ ዘርኤ ሚከለ ዝበሃሉ ኣስተርጎምትን ቁሩብ ወተሃደራትን ሰዲዶም ሰንደቕ ዓላማ ጣልያን ሰቐሉ።ከምኡ'ውን ደጊያት ባህታ ካብ ዓገመዳ ገስጊሶም ብሓንቲ መዓልቲ ሰገነይቲ ኣተዉ።

(ደጊያት ባህታ ን ፊታ ተስፉን
ን ልጅ ገብረመድህንን
ደቀባት ደቂ ሰገነይቲ፡ ከምኡ'ውን ን ልጅ ገሹ ወዲ ፊታውራሪ ገብራይ በዓል ኮዓቲት ኣሲሮሞም።ኣብ ዝነበሮም ስልጣን ምስ ቀንእሎምን ኣይንግዛእን ኣይንዓጥቀልካን ምስ በልዎም።

ንልጅ ገሹ ን ዓዲ ጣልያን ወሲደሞ።ን ፊታ. ተስፉን ንልጅ ገብረመድህንን ብጎድኒ መርከብ ኣውሪዶም ኣብ ጃልባ ተቐቢሎም ናብ ባጽዕ ቤት ማእሰርቲ መለስዎም።ካብኡ ኣውጺኦም ብግብጣን ሊብራጊን ብኣደም ዓቓን ብዝእዘዙ ዛብጥያታት(ወተሃደራት ፖሊስ ጣልያን)ተሰንዮም ኣብ ጽምዋ በረኻ ረሸንዎም።ምስኣቶም ድማ ሓደ ብመንገዲ ክሓልፍ ከሎ፡ኪቕንዘዉ ድምጾም ዝሰምዐ፡ ያኣላህ ኢሉ ደንጊጹ ካብ መንገዱ ናብኣቶም ኣልጊሱ ስለዝመጸ ወረ ምእንቲ ከይህብ ተለኪሙ ተረሸነ።
ልጅ ገሹ ግን ንዓዲ ጣልያን ወሲዶም ኣብ ሓንቲ ጥቓ ናፓሊ እትርከብ ደሴት 3ዓመት ዝኣክል ድሕሪ ምእሳሮም ኩላቶም ደቂ ሃገር ኣብ ጥልያን ደሓን ኣለዉ እናተባህለ ኣብ ሃገርና ክውረ እንከሎ፡ልጅ ገሹ ኣብኡ ብሕማም ዚኣክል ዓረፉ።ባሻይ ተስፋንኪኤል ዝተባህሉ መተኣስርቲ ልጅ ገሹ ምሕረት ተጌርሎም ካብ ዓዲ ጣልያን ክምለሱ ከለዉ፡ ስረ ናይ ልጅ ገሹ ኩሉ ነገራት ገለጽዎ።
ብድሕሪ እዙይ ከኣ ደጊያት ባህታ መሪር ተጣዕሰን ሓዘነን፡ካብ ብርቱዕ ጓህን ሓዘንን ዝተላዕለ ከምዙይ ኢሎም ገጠሙ ይብሃል።
ኣንቱም ሰብ ዓሰመ ሰብ ዓሰመ
ኣጥፋእናኩም ልቦ ምስ ሓሰመ
ደለናኩም ነገር ምስ ጸገመ።
……………

ብዘመን ጸሓይ ዘመን፡ረሃብን ጥሜት ሽግርን ጊዜ ሓደ ህጻን እኖኡ ኣብ በረኻ ደርብያቶ ዝተረኸበ በዓል ሓድሽ ዓዲ ሓደግቲ ኢዩ ተባሂሉ ዝጥርጠር ህጻን ወዲቑ ጸንሖም።ደጊያት ባህታ ኣልዒሎም <<ህብትዝጊ>> (ሃብቲ ናይ እዝጊ) እዝጊ ዝለኣኸለይ ዝብል ስም ሂሞም ከም ፍጹም ውሉፎም ልክዕ ከም ልጅ ገብረመድህን ወዶም ገይሮም ብኽብርን ሕንቅቖትን ኣዕብየሞ።ሕሉፍ ሓሊፍዎምስ እኳ፡ሕልፊ ደቆም ወርቂ-ዘቦ፡ዥንጒርጒር ሽሉም ክዳውንቲ ከም ሰብ ቀሚስ የልብስዎን የሐንቅቕዎን ነበሩ።
ምስ ጎበዘ ድማ ባሻይ ህብትዝጊ ኢሎም መዓርግ ቀሚስ ኣልቢሶም ጓል ከንቲባ ወድ ሓዋርያት (ሓው ከንቲባ ጭሩም) በዓልቲ ዓዲ ገሃድ እገላ ሓጺን ኣሕጽዮም ኣመርዓዉዎ።
ኣብ ድግስ መርዕኡ ሜስን ጮማን ተኸስኪሱ ተቐሪቡ ይብላዕ ይስተ ነበረ።ደጊያት ባህታ ከኣ ደስ ኢልዎም ስለዝነበረ፡ከማኡ እውን ብናይ መንግስቲ ጣልያን ኣካይዳ ባህ ስለዘይበሎምን፡ኣብ ቅድሚ እቲ ኣብ ወንበር ኮፍ ኢሉ ዝነበረ ናይ ሰገነይቲ ላዕለዋይ ገዛእን ኡፈቻለ ፖለቲካ(ናይ ፖለቲካ መኮነን)ግብጣን ግራሲ፡ከማኡ'ውን ኣብ ቅድሚ ካልኦት ዕዱማት ኣብ ማእኸል ዳስ ኮይኖም ደጊያት ባህታ ከምዚይ ኢሎም ኣግጠሙ።
ዝጠዓመ እንተጠዓመ ጓና ነይምሹ
ሰንጋል ሓወይ እምብዛ ኣይትዓሹ፡
ገብረመድህን ሓወይ እምብዛ ኣይትዓሹ፡
እማን ወደይ እምብዛ ኣይትዓሹ፡
ወዲ ጭዋ እንድሕሪ ሓልኲሱ፡
ብሩለ ሜስ እንድሕሪ ነፊሱ፡
ጻዕዳ ተመን እንድሕሪ ነኺሱ
ደሊኻ ደላሊኻ ኣይርከብን ፈውሱ
ገመድ ኣሎ ዝተቐረበ ተፋሒሱ
ልብኹም ኣሚንኩም ኣይትደቅሱ
ገመድ ኣሎ ዝተቐረበ ተፋሒሱ
ባጽዕ እግሩ ዓሰብ መተርኣሱ።
………
እዚ ኣውሎ ምስ በሉ ግብጣን ግራሲ ንትርጁማኑ ንኣስተርጓሚኡ ንብላታ ገብረእግዚኣብሔር ወዲ ጊላይ በዓል ጻዕዳ ክርስትያን (ሓማሴን)፡ደጊያት ባዕሎም ጸዊዖም<<እንታይ ከየምጽእ ኢዩ እዙይ ዘፍጣጥ ከብዲ፡ብትኽክል ከይወሰኽካ ከይነከኻ ንገሮ ተርጒመሉ፡ደሓን ኣይዞኻ ሓሲበን ቆሪጸን'የ ኣይዞኻ ኣይትፍራሕ>>በልዎ'ሞ፡ቱርጁማን ከኣ ተርጒሙ ነገሮም።ሻምበል ግራሲ ብዂርምቱ ምዉት ሰሓቕ ሰሓቐ።ደጊያት ባህታ ከኣ ንዒቚኒ ድዩ 'ታ ዋይዚ <<ዘዂላል>>ኢሎም ሓረኑ።ካልእ ነገር ኣይመለሹን።ክልቲኦም በብኸብዶም ሓሳቦም ተፋሊጦም ደኣ ሱቕ ኢሎም ይበሃል።
ብድሕሪ እዚ "ነገር መልማል ሰብ፡ማለት ብዛዕባ ካብ ገዛ ሓንቲ ጓልን ሓደ ወድን ሃቡና ዝብል ሕቶ መንግስቲ ጣልያን "መልማል ሰብ "ንደጊያት ባህታ ሓጎስ ኣቐየሞም……ብድሕሪ 'ዚ……………………
ይ...ቕ...ጽ...ል
ምንጪ መጽሓፍ፣ ደግያት ባህታ ሓጎስ ሰገነይቲ
ዘይተዘርአ ኣይበቁልን፣ዝተሰርሐ ታሪኽ ኣይቅበርን።
ፍትሒ ኣይትጠፍእን መጥፍኢ ፍትሒ ደኣ።
ገሬ-(Wedi Eri South) source https://www.facebook.com/www.Lilmashikor?hc_ref=NEWSFEED

ራእሲ ወልደሚካኤል ሰሎሞን - እምብያለ ወልዱ

8 hrs

ራእሲ ወልደሚካኤል ሰሎሞን

ብሃጸይ ዮሃንስ ተጠሊሞም ምምሕዳሮም ድሕሪ ምፍራሱ፡ ምድሪ ኤርትራ መጻወቲ ኣሉላ ክኸውን'ዩ ተቐሲቡ ዝነበረ። እኒ ብላታ ተስፉ ነጻራይ (ሕምብርቲ)፡ ብላታ ገብረግዛብሔር ጉላይ (ወዲ ጉላይ)፥ ከንቲባ ኣረይ ወልዱ (ቁሸት)ን ኣበየ በረኻታት ምስ ኣሉላ ኣብ ምግብጋብ ነበሩ። ደግያት ባህታ ሓጎስ (ኣባጥመር) እውን፡ ብመንገዲ ሰንጋል ሓዉ ካብ ራእሲ ወልደሚካኤል ንእተረከበን 100 ሰናድር ሒዙ በረኻ ሸፊቱ ኣንጻር ተጋሩ እዋጋእ ነበረ።

ኣባጥመር ምስ ተጋሩ ካብ ዘካየደን ግጥማት ስዒበን ይቐርባ።

ቀዳማይ ውግእ ደገያት ባህታ ሓጉስ ምስ ፊትወራር እምባየ

ሓጸይ ዩውሃንስ ኣብ መጀመርታ ዘመነ መንግስቶም ፡ ግዝኣት ኣውራጃ ኣኮለ ጉዛይ ንኣኩኦም ራስ ኣርኣያ ዓቢይ ሂቦምዎ ነበሩ። ራስ ኣርኣያ ድማ ብዙሓት ውላድ ደቂ ነበሩዎም እሞ እቶም ደቆም ከምቱይ ናይ ሽዑ ልምዲ ሃገር ፡ ኣብ ትሕቲ ኣቡኦም ብተወራጅነት ብተመሪሕነት ብወረድኦምን ኣውራጅኦምን ተካፊሎም የማሓድሩ ነበሩ። ኣንኳን ወዲ ራስ ኣርኣያ ዝኣክል ሓደ መስፍን ሲ ይትረፍ በቱይ ግዜ እቱይ ሓደ ማንም ወዲ ጎይታ ወዲ ዓበይቲ ኢየ ዝብል እኳ ኣብ ልዕሊ ገባሮ ምስ ሓሻኩሩ ኮይኑ እንካብ ሓደ ዓዲ ናብ ሓደ ዓዲ እናተዛወረ ይዘምት እዩም ዝነበሩ፡፡
ፊትወራሪ እምባየ ከኣ ንኡስ ጋመ መንእሰይ ነበረ ሞ፡ እንካብ ወረዳ ጉራዕ (እገላ ሓሙስ) ናብ ወረዳ ደቂ ድግና ኪመላለስ እንከሎ ፡ ንደቂ ሰገነይቲ ገንዘብ ሃቡ በሎም፡፡ ደቂ ዓዲ ከም ዓቅሞም ምስ ሃብዎ ድማ ክውስክ ደለየ ካብ ህዝቢ ሰገነይቲ ደማ `` ተሰሪ መጺኦምና፡ እንጌራ ኣለቃሓና´´ ዝብል ምስላ ረከበ እሞ ነደረ። ዓቆይቶት ብወገኖም ከኣ ነቲ ዝተቀረቦሎም ብምንዓቅ እንጊራ ረቀቀ፡ ጸብሒ ሓመቀ፡ ጸባ ቀጠነ፡ ዱቃ ስዋ ኣሰር ውሃ ኮነ እናበሉ ዓዲ ኣካላበቱ፡፡ በዚ ግዜ እዚ ደጊያት ባህታ `` ኣያ ባህታ፡ ኣቦይ ባህታ´´ ይብሃሉ ነበሩ ካብዚ ግዜ እዚ እዩም ድማ ዝገነኑ።
ዓርቢ መዓልቲ ብወርሒ ጥቅምቲ 1876 ዓመ ኣሓ ከኣ ፊትወራር እምባየ ምስ ጓሶት ዓዲ ( ሰገነይቲ) እምባጋሮ ብምግባር ተኩሲ ፈነወ፡፡ ኣብዚ መዓልቲ እዚ ወዲ ዓዲ ብረት ስለ ዘይነበሮ ተጉድአ። ዓዲ ተኩሲ ሰሚዑ ምስ ተኣከበ ፊትወራር እምባየ ምስ 7 ዓቆይቶት ተጋሩ እናሃደመ ንመንገዱ ሰብ እንዳለከመን ሃደመ ።
ገለ ካብቶም ዝሞቱ ደቂ ሰገነይቲ
1 ጓንጉል ወዲ ጻድዋ ወዲ ዓንዱ (ወዲ ሓወቦኦም ንደገያት ባህታ)
2 ተክሉ ወዲ ጻድዋ ወዲ ዓንዱ (ሓው ጓንጉል)
3 ዓንደብርሃን (ገዛ እገልቶ) ኣቦ ኣይተ ሽፋ
4 ሃውኪ ወዲ ህብትዝጊ (ገዛ ባሕረ ነጋሲ ተመልሶ)
5 ሰንጋል ወዲ ህብትዝጊ ( ገዛ ሓውያ)
ኣብዛ መዓልቲ እዚኣ ደጊያት ባህታ እንዳ ኣኮታቶም ኣብ ደግራልብኤ ስለ ዝሓደሩ ኣውያት ብዝሰምዑ ብጉያ ዓዲ ኣተዎ፡ በዓል ጓንጉል ደቂ ሓወብኦም ከም ዝሞቱ ብዝሰምዑ ካብ መጠን ንላዕሊ ሓዘኑ ዋልታን ኩናትን ዓጢቁም ድማ ብእግሩም ደድሕሪ ዓቆይቶት ብሳሆ እንዳደረፉ `` ረዘንቲ መሐቢንያ፡ ጓንጉል ደራኪንያ´´ ትርጉሙ `` ሹመኛ ኣይትግደፉ የ፡ ጓንጉል ሞይቱ የ ´´ እንዳበሉ ሰዓብዎም።
ፊትወራር እምባየ ደኪሙ ቁሩብ ርእሱ እንካብ መቃብር ቁላዑ ዝብሃል ቦታ ዝባን ሰገነይቲ ዘሳጉጉዎም ክሳብ ዓሪኩረ ትብሃል ምድሪ መሪት እንዳ ጸሊም [ደግሪ ልብኤ] ኣብ ደቡብ ሰገነይቲ ገጽ ዕዋነት ዘሎ ቦታ እንኪበጽሕ ደገያት ባህታ ኣርከብዎ፡፡ ፊትወራር ተገልቢጡ ተኩሱ፡ ንደገያት ኣብ የማናይ ምናት ኢዶም ቀሊል መውጋእቲ ኣውረደሎም፡ ደግርያት ድማ ንፊትወራር እምባየ ፈልዩም ኣብ ከብዱ ወግእዎም። ነፍሰ ስጋኡ ምስ ተፈልየ ከኣ ባዕሎም ቆጽሊ ኪልዓው ቆሪጾም ኣብ ልዕሊ ሬሳኡ ኣውደቅሉ፡ ነቶም ዓቀይቶት ግን ማሓርዎም።
ሻቡ ብመሰንቆ ዝተደርፈ
ሽራራ ኣድም ሽራራ ኣድም
ይዋጋእ እምበር ሰብኣይ ዶ ሃድም
ወዲ ዓዲ ምስ ተዓጥቀ
ምድረ ሰማይ ኣንቀጥቀጠ
ወዩም ሰብ ነፍጢ ወዩም ተጋሩ
ኩናት ከይገጥሙ ሽዑ ሓፈሩ
ከይሰምዑና ደኣ እዞም ሓደግቲ
ወዓልና ደኣ ጽቡቅ መዓልቲ
ተጋሩ ተላሕሱ በጃ ሰገነይቲ
መጺኦም ዝነበሩ ተጋሩ ክዘርፉ
እንኳን ክዘርፉ ዝነበሮም ተገፈፉ
ሚካኤል ጸንሖም ከፊቱ ኣፋ
ኩናት ባህታ ከይዱ ተወርዊሩ
ደም ደኣ ተቀብኤ ደም ተጋሩ
ዝተረፈ ከኣ ነፊጹ በሪሩ
እምባየ ሞተ ሃደሙ ተጋሩ
ክትርእዩም ከሎካ ዝመስሉ ወካሩ
ወዩም ተጋሩ ብጓሂ ሓረሩ
ወዩም ዓቀይቶት ጀመርቲ ተኩስቲ
ደቂ ዓዲ ኣጽለሎም ወልደሚካኤል ሰገነይቲ
ንጭቁን ብርሃን ንዘራፊ ጸልማት ለይቲ
ምራን ለቆታ ምራን ለቆታ
ቀታል እምባየ ጅግና ኣያ ባህታ

ካብ መጽሓፍ ደግያት ባህታ ሓጉስ ሰገነይቲ ብ ኣዝማች ገብረሚካኤል ገብሩ
Eluna 01/08/19

 

ራእሲ ወልደሚካኤል ሶሎሞን

ወለዶ ደግያት ባህታ ሓጉስ
ኣይተ ዓንዱ ወይ ዓንዱ ሓባል ሃብታም ካብ ባሕሪ(ባጽዕ] ጨው እናምጽኡ ይነግዱ ነበሩ፡ ብእኡ ድማ ሃብተሙ። ሃብቶም ግን ኣብ በይኖም ዘይኮነስ ምስ ህዝቦም እዩም ዝካፈልዎ ዝነበሩ። ክሳብ ምሉእ ግብሪ ዓመት ሃገሮም ንንጉስ ከፊሉሞ ኣብ ክንዲ ዓደቦ ዓቢይ ሞያ ዝገበርሉ ግዜ ነበረ። ዓደቦኦም ከኣ ኣብ ዋዕላ ብኣዋጅ ኣብ ሕጊ እንዳባ ኣጽሒፎምሎም ´´ እንዳ ዓንዱ ሓባል፡ ኣፎም ምስክሮም``
ኣይተ ዓንዱ ንደቆም ከምዚ እንዳበሉ እዩም ዘዕበይዎም `` ገንዘብ ኣቦና በሊዕካ ኢልኩም ንሰብ ኣይትክሰሱለይ ንዝሃበኩም ተቀበልዎ ንዝጠለመ ስቅ በልዎ ´´ ኣይተ ዓንዱ ንሓጉስ፡ ንዓድዋ፡ ንለታይ፡ ንሰበነ፡ ንሓጎሳ ወለደ፡፡
ሓጉስ ድማ ንተኪኤ፡ ንደገያት ባህታ፡ ካሕሱ፡ ደግያት ሰንጋል፡ ወሮ ግምጃ ን ደስታን ወለደ።
ደግያት ባህታ ሓጉስ ከኣ ንደ\ገብረመድህን፡ ወሮ ትምኒት፡ ወሮ ለምለም፡ ወሮ ለተየሱስን ልጅ ሚካኤልን ወለዱ ናይ ደግያት ባህታ ሓጉስ ወለዶ ድማ ነዚ ይመስል።
ደግያት ባህታ ክስንብዱን ክፍክሩን እንከለዎ `` ኣነ ሓው ግምጃ ´´ እዩም ዝብሉ ዝነበሩ እዚ ድማ ካብ ምሒር ፍትወት ዓባይ ሓብቶም ወሮ ግምጃ ዝነቅል ዩ። ደግያት ሽሕ እኳ `` ሓው ግምጃ ´´ ይብሉ እንተነበሩ ስም ፈረሶም ግን `` ኣባ ጥመር ´´ እዩ ዝነበረ።
መልክዖም መልክዕ ምሉእ ሰብኣይ ቁመቶም ነዊሕ ጉልቡት ሕብሮም ቀይሕ ሕቡን በዓል ግርማ፡ ተሓፋራይ በዓል ምሉእን ጽቡቅን ኣካላት ፡ ኣእጋሮም ቀጢን ብሰንከን ውን `` እግሪ ሒሮ´´ ይብሃሉ ነበሩ። ስእሎም ኣብ ብዙሕ ጋዜጣታት ዲኖ ተከዲኖም ንርእዩም ግን ሓሶት ንሶም ኣይኮኑን፡ ሓቂ ስእሉምን መልክዓምን ሉካ ደይ ሰበሊ (T.uca dei sabelli) ኣብ ዝጸሓፎ መጽሓፍ ጋቢ ተጎምጉሞም ንርእዩም። ብልኡም ደቆም ልክዕ ንዖኦም ይመስሉ፡፡

ወርሒ ለይቶ በዓል ማዕረባ (ካብ እንዳ መኽዳይ) ንደግያት ባህታ ኢሉ ዝገጠመሎም
ወዲ ሓጉስ ወዲ እዞም ሰላጥን
ወዲ ዓንዱ ወዲ እዞም ሰላጥን
ንወዩም ደጓዑ ንወዩም ዕያጥን
ገበርካዩም ግዲ ንፈስን ጥራጥን
ምጥን እዩ ምስ ሰናድር ምጥን
ምጥን ኢካ ምስ ጉራደ ምጥን
እንተ ምቅጣንስ ባህታ ድኣ ይቀጥን
ቀታል ወዲ ንጉስ ዘይብል ዕጥንጥን
ንሓዋሩ ዝከውን ድኣ ኣይፈልጥን
ካብ መጽሓፍ ደግያት ባህታ ሓጉስ ሰገነይቲ ብ ኣዝማች ገብረሚካኤል ገብሩ
Eluna 30/07/19

ራእሲ ወልደሚካኤል ሶሎሞን

ደገያት ባህታ ሓጉስን ደገያት ሓድገምበስ ዘገራጨወት መዓልቲ
ሽማምንቲ ትግራይ ብደቡብ ሽዋ ብሰሜን ጥልያን ምስ ኣጨነቅዎም ተሸበሩ። ገሊኣቶም ከኣ ብግዲ ኣብ ሞንጎ ክልተ መንግስታት ከይቅርቀሩ ናብ ጥልያን፡ ገሊኣቶም ድማ ናብ ሽዋ ኣቢሎም ተላዘቡ ተኸፋፈሉ።
ኣብ ከተማ ዓድዋ ማጆር ዲ ማዩ ዓቢይ ድንኳን ተኪሉ ግብጃ ን ኩሎም መኳንንቲ ኤርትራን ትግራይን ኣኪቡ፡ ከምዙይ ቢሉ ኣወጀሎም። " ኩሉካትኩም ካብ ሎሚ ንደሓር ኣብ ትሕቲ ደገያት ባህታ ሓጎስ ኢካትኩም እሞ ንባህታ ተኣዘዝዎም" በልዎም። ሕጹብ መዓንጣ ጅግና ዝኮነ ደገያት ሓድገምበስ ድማ ኣይተሓጉሱን እሞ ከምዚ ኢሉም ኣውሉ በሉ፡
ኣንታ ወዲ ሓጎስ ወዲ ዓንዱ
ኣብ ጽንዓደግለ ሰገነይቲ ዝዓዱ
ክንደይ ይፈትውካ እዞም ጸዓዱ
ዳጉድ ኣብ ብርኩ ማሕለካ ኣብ ክሳዱ
እዙይ ከኣ ጓሳ ሓለዋ ከብቲ ኢካ ማለት እዩ ደገያት ባህታ ብግዲኦም ኣውሉ በሉ
እወ ወዲ ሓጉስ ኢየ ወዲ ዓንዱ
ብሓቆም ኪኣምኑኒ እዞም ጸዓዱ
ንቀዳሞት ሓሊፉ ንደጀን ዘማዕዱ
ብሽብጢ ብሳሙና ዝተሓጽበ ከብዱ
ፈፈራህናስ ግዳ ይፈልጥዋ ዓዱ
ሓምሊ ገዳም ዝቅርቦ ኣብ መኣዱ
ኢሉም መለሱሉ ፡፡
ጉዳይ ዓሰውርታ ምስ ደገያት ባህታ ሓጉስ
ዓሰውርታ ብርቱዓት ነገድ ነበሩ፡፡ ኣብ ወሰን ዝኮነ ጽኑዕ ሃገር ተቀሚጦም ስለዝነበሩ፡ ዘይከኣሉ ተዋጋእቲ ጨካናት መተርቲ ከተርቲ ጎሓሉ ጨወይቲ ቁላዑ ነበሩሞ፡፡ ወገን ክርስትያን ብኣታቶም ይፈርሕን ይሽበርን ነበረ፡፡ ብካልኣይ ድማ ኣብ ትሕቲ ደግያት ባህታ ኣይግዛእን ስለዝበሉ ደግያት ከም ከተርቲ ብምሕሳብ ኣብ ወርሒ ታሕሳስ 1889 ዓመ ኩናት ገጢሙም ፡ ደገያት ባህታ ሰዓርዎም ሽዑኡ ዝተደርፈ ደርፊ
ኣንታ ዓኳር ሸሃየ ጉራደካ ንዓየ
ዘመን እንበር ሰብዶ ሕያዋየ
ወዲ ዓንዱ ኣያ ባህታየ
ወዲ ሓጉስ ደገያት ባህታየ
ጎይታ ኩሉም ዓሳውታየ
ተመሳሲለ እንተዝሓልፋየ
ደገያት ባህታ ኣባ ጥመር
ጉይታ ኩሉም ዓሳክረ
ተመሳሲለ እንተዝሓልፋየ
ደገያት ባህታ ወዲ ሓጎስ
ጉይታ ኩሉም ሓልሓል ቦጎስ
ዓደቦኡ ኣበሎም ደስ ደስ
ተማሳሲለ እንተዝሓልፋየ
ደገያት ባህታ ኣገሪሁ
ኣገበሮም ንኩሎም ኣሻዑ
ደገያት ባህታ በዓል ሜላ
ብሃገራ ኩላ ጠቅለላ
ሳላ ደገዝማቲ ሳላ ባህታ
ሃገርና ረኸበት ሎሚ ጸጥታ
ኣብ ሃገርና ኣብ ማእከል ዓዲ
ሎሚ ረኸብና ሓቀኛ ፈራዲ

ካብ መጽሓፍ ደግያት ባህታ ሓጉስ ሰገነይቲ ብ ኣዝማች ገብረሚካኤል ገብሩ
Eluna 11/08/19

ራእሲ ወልደሚካኤል ሶሎሞን

ውግእ ሓላይ
ካብ ደገያት ንትለንቲ ሳንጉነት ዝኣሰሩላ ዓርቢ መዓልቲ ንሰኑያ ደገያት ባህታ ጣልያን ንውግእ ትመጾም ከምዘላ ስለዝፈለጡ ቀዲሞም ንከጥቅዑን ህዝቢ ሰገነይቲ ከይሃስዩን ስድራኦምን ሰራዊቶምን ሒዞም ካብ ሰገነይቲ ወጹ።
ብዕለት 5 ታሕሳስ 1887 ዓ ም ግ (14/12/1894) ሰዓት 3:30 ድቀ ኪከውን እንከሎ ተኩሲ ተጀመረ። ኣብ ኩናት ዝወዓለ ደገያት ባህታ ሰራዊቱ ልክዕ ቁጽሩ ኣይፍለጥን እዩ ( ግን ከምቲ ጣልያን ዝብልዎ 1600 ኢዩ) ናይ ጣልያን ግን ኣብ ዕርዲ ሓላይ ዝነበረ ብግብጣን ካስተላሲ ዝምራሕ 250 ሰብ ብረት። ድሒሮም ዝመጹ ከኣ ናይ ማጆር ቶዘሊ 6ተ ኩባንያ 1 ዙርያ መድፍዐኛ (ብግብጣን ቺኮዲኮላ ዝምራሕ ገለ ዘይተፈልጡ ሰራዊትን ነበሩ።
ደገያት ባህታ ሓጎስ ኣብ ውግእ ሓላይ ብጅግንነት ተሰውኤን ዛንትኡ ግን ክሳብ ሕጂ ይትረክ ኣሎ፡፡
ምስ ውግእ ሓላይ ዝተኣሳሰር ቦታታት
ኣይተ ሰቋር ወዲ ባሕሮ በዓል ድግሳ ንሓው ግምጁ ዝወደቀሉ ቦታ መርሚሩ ሽንፋእ ቋጺሮም ኣረቂ ከስኪሶም ብትብዓት ብዘይ ፍርሓት፡ መንግስቲ ጣልያን ከይፈለጦም ካብ ምስሓቅ ጓይላ ኣልዒሎም ዝቀበሩን ዝመኸሩን ከምዝኾኑ ርጉጽ እዩ።
ዑና ቀራን እትብሃል ደገያት ባህታ ሓጉስ ዝመከቱላ ዝወደቁላን ቦታ እያ።
ምስሐቅ ጓይላ እትብሃል ሬሳ ደገያት ባህታ ሓጉስ ካብ ዑና ቀራን ተላዒሉም ካብ ሰሉስ ናብ ሰሉስ ሰሙን ዝኣክል ዝተሰጥሑላ ቦታ እዩ።
ዝሔሖ ዝተባህለ ቦታ ድማ ደገያት ባህታ ሓጉስ ዝተቀብሩላ ቦታ እያ፡

ካብ መጽሓፍ ደግያት ባህታ ሓጉስ ሰገነይቲ ብ ኣዝማች ገብረሚካኤል ገብሩ
Eluna 17/08/19

Ephrem Mehari

ትፈልጡ'ዶ ደግያት ባህታ ሓጎስን ፡፡ "ብትግራይ ትግርኝ" ብ "ኣግኣዝያንን" ከምዘይፍተዉ? ስለምንታይ ትብሉ ትኮኑ ? እንሀልኩም እታ ሓጻር ምክንያት፡፡

- 1875 እምባየ ኣርኣያ ወዶም ንራእሲ ኣርኣያ ድምጹ (ወዲ ሓዎም ነኣጼ ዮሃንስ) በኣጼ ዮሃንስ ተላኢኩ ናብ ከባቢ ሰገነይቲ ዝርከብ ህዝቢ ከግብር ምስ መጸ ደግያት ባህታ ሓጎስ ( ኣብቲ እዋን መንእሰይ ባህያት ሓጎስ) "ዓደቦይ ካብ ስገር ማዕዶ ዝመጸ እምቢ ኣይግብርን" ኢሉ ድሕሪ ምእዳም ፡ እምባየ ዓሻክሩ ኣዚዙ ንደ- ባህታ ሓጎስ ክኣስሮም ፈተነ፡፡ መንእሰይ ባህታ ሓጎስ በቲ ሒዝዎ ዝነበረ ጉራዴ ንእንባየ ኣርኣያ ክሳዱ መልዓሶ፡፡ ነቶም ዓሻክሩ'ውን ኣሳደዶም፡፡ እዚ ወረ ናብ ኣጼ ዮሃንስ በጽሔ፡፡ ኣጼ ዮሃንስ ብቁጥዔ ነቲ ቀንዲ ጨካን ሓለቃ ሰራዊቶም ምስ ራእሲ ኣርኣያ ድምጹ ኣብ እንድርታ ዝነበረ ኣሉላ እንግዳ ( ራእሲ ኣሉላ ኣባነጋ) ኣብቲ ዓመት 1875 " ዝረከብካ ቕጡቅ ዝገበርካ ገርካ እንተ ብሂወቱ እንተዘይኮይኑ ግን ቀቲልካ ርእሱ ቆሪጽካ ኣምጽኣለይ " ኢሎም ኣዘዝዎ፡፡ ራእሲ ኣሉላ ነዛ ትእዛዝ ሒዙ ተበገሰ ፡፡ መንእሰይ ባህታ ሓጎስ ነዚ ሰሚዔ ምስቲ ገዚፍ ሰራዊት ኣሉላ ክገጥም ስለዘይክእል ዓደብኡ ከይልክም ወገናቱ ሒዙ መረበቱ ገዲፉ ናብ መታሕት ወረደ፡፡ ኣሉላ ኣባነጋ ደሃይ ባህታ ሓጎስ ክፈልጥ ላዕልን ታሕትን ክብል ጀመረ ፡፡ ኣብቲ ዓመት'ቲ እዩ ድማ ኣሉላ ሰራዊት ካብቲ ከባቢ ወሲኩ ኣብ ጉንደት ምስ ግብጻውያን ንፋልማይ ውግእ ዝገበረ፡፡ ባህታ ሓጎስ ግን ምስ ህዝቡ ህዝቢ መታሕት ተዓቂቡን ምስ ግብጻውያን ተሻሪኩን ኣንጻር ሰራዊት ኣሉላ ኣብ 1880 ኣብ ሰንሒት ገጠመ ፡፡ ኣብቲ ኩናት ሓለቃ ሰራዊት ራእሲ ኣሉላ ብላታ ገብሩ ተማረኸ፡፡ ሰራዊት ኣሉላ በዚ ተቆጢዑ ምሉእ ብምሉእ ኣንጻር ግብጻውያን ኣብ ብዙሕ ከባቢታት ኤርትራ (በዚ ናይ ሎሚ ኣጸዋውዓ) ተዋግኤን ሰዓረን፡፡

ባህታ ሓጎስ ድሕሪ ስዕረት ግብጻውያን፡ ምስ ምምጻእ ጣልያን ጸግዑ ምስ ጣልያን ብምግባር ቃልሱ ኣንጻር ኣሉላ ቐጸለ፡፡ ራእሲ ኣሉላ 12 ዓመት ምሉእ ንምሓዝ ባህታ ሓጎስ ከይሰለጦ ምስ ግብጻውያን እንዳተዋግኤን 1887 ድማ ምስ ጥልያን ኣብ ዶጎሊ (ደጎዓሊ) ገጢሙ፡፡ ካብ ጥልያን ከባቢ 600 ሰራዊት ቀቲሉ ኣብ ከባሳታት ኤርትራ ዝነበሩ ገለ ሰራዊቱን ስድራቤት ሰራዊቱ ካብ ኢትዮጵያ ሒዝዎም ዝመጸ ራሕሪሑ ናብ ትግራይ ተዓዝረ፡፡

ባህታ ሓጎስ ድሕሪ እዚ ግዜ ናብ ዓዱ ተመልሰ፡፡ ጣልያን'ውን ከም እምባየ ኣርኣያ ንዓዲ ባህታ ሓጎስ ክምዝምዝን ከግብር ምስ ጀመረ ባህታ ሓጎስ ንክብሪ ዓደ ብኡ ምስ ጣልያን ተዋጊኡ ተሰውኤ፡፡ እቲ ታሪኽ ነዊሕ እዩ፡፡ ብሕጽር ዝበለ ግን ትግራይ ትግርኝ ይኩን ኣግኣዝያን ብባህታ ሓጎስ ቅቡል ከምዘይነበረን ከምዘይፈልጦን እኩል መርትዖ እዩ እዚ፡፡

ደቂ ኣሉላን ደቂ ባህታ ሓጎስን ብዕርቂ ዓዓድና ሒዝና ብሰላምን ብምክብባርን ጥዑማት ጎረባብቲ ኮይና ክነብር እንበር ካብ መዓስ ኢና ደኣ ሓደ!

ኣብ ታሪኽ ሂወት ደግያት ባህታ ሓደ ካብቲኦም ኣብ ቀርኒ ኣፍሪቃ ዝሃብተመ በዓል ጸጋ ሰብ እዩም ኔሮም፡ ምስ ጣልያን እውን ዝሰሓሓቦም ነጥብታት፡ ኣፓርታይድ ሲስተም ንኽተኣታቶ፡ ስለ ዘየፍቀደ ጥራሕ እዩ! ከምቲ ደግያት ባህታ ዝነበሮ ናይ ምውሳንን ስልጣን ምዕዳልን፡ ዕድል ዝረኸቡ ጎረባብትና ህዝብታት ኣህሊቖም እዮም ሓሊፎም፡ ቃልሲ ደያት ባህታ ሓጎስ ኣብ ህዝብና ጊላን ጊላዋን ኣይፍቀድን፡ ኩሉ ብሕግና እዩ ዝምራሕ፡ መጺኹምና ኣለኹም ንሕና ኣይመጻናኩምን ሕጊ ኣለና በዙ ናትና ኢኹም ትኸዱ፡ መሬት ናይ ወደባት እዩ፡ ኣዋልዱ ዝተዘምተ ህዝቢ ቀጻልነቱ ናይ መዓልታት እዩ፡ ኣነ ብሓፍተይ ዝምሕል ተዓንቂፈ ስማ ዝጽውዕስ ንስኹም ኣዋልድና ክትወስዱወን ዝብል ክትዕ እዮም ኣልዒሎም!
በየን ዘሎ ባንዳ እዩ ዝረኣየኩም ኣብዚ ታሪኽ፧
እንዳ ዛንጡይ መዓንጡይ ዝሃቡኹም ታሪኽ ሒዝኩም ደቅሱ! ወይ ኣብቲ ግዜ ዝዝረበሉ ዝነበረ ከኣ ኣብዚ ኣለኩም።
ወዲ ሓጎስ በዓል ዓቢ ማእገር
ወዲ ዓንዱ በዓል ጋዕሲ ገፈን ኢኻ ገፈን
ገበላ ኢኻ ንደንከል ዘጽልል
ገራሂ ኢኻ ንሳሕል ዝኽልል፡
መእምር ኢኻ ንሰንሒት ዘስምር
ሰርቢ ኢኻ ንኣከለ ዝግብትር
ልሂቅ ዶ ኽብለካ ንኸሰላ ዝመክር
ገብተር ኢኻ ንሰራየ ዝኽልል
ዱማ ኢኻ ንባርካ ዝሕንግር
ንስኻ ዘለኻያ ብመን እሞ ክትድፈር!!
ወዲ ዓንዱ ዓይኒ ጸላኢ ዝኽልል!
እንግድዓ ዓመጽቲ ኣውዲቕካ ትነድል
ክሳድ ሰብኣይ ብሴፍ ዝምጥል
ኣንታ ወዲ ሓጎስ ንስኻ ዶይትቕጥን
እምቢ እምበለይ ዝብል ብዘይውጥን
ደቂ ነጋውስ ብትሕዞ ዝምንክል
ኣታ ደጎል ኢኻ ካብ ኩሉ ምጥን
ሴፉ ክመዝዝ ዘይብል ዕጥንን
ምቕጣንስ ንስኻ ትቐጥን!
ዝባንካ ፍላጻን ኣስራዝን!
ነዚ ክቕይሮ ዝኽእል የልቦን፡ ን ኤርትራ ዝፈጠረን ጎይታ ፖከቲካ ኤርትራውያንን ደግያት ባህታ ሓጎስ እዩ!!
ገደም መሳፍሒኡ ኣባሓኒ መተርኣሱ!!
ዝጭአ ማይ ሓምሓም ኣይተጉስዑልና!!

ehrea
 

                      ehrea.org © 2004-2017. Contact: rkidane@talk21.com